به گزارش
خبرگزاری صدا و سیما به نقل از اتاق تعاون ایران، ریشه نظری تکوین اتحادیه اقتصادی اوراسیا را باید در پیشنهاد نورسلطان نظربایف رییس‌جمهور قزاقستان در سال ۱۹۹۴ درخصوص تکوین بلوک تجاری منطقه‌ای جستجو کرد.
پس از طرح این پیشنهاد، در سال ۲۰۰۰ بلاروس، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان جامعه اقتصادی اوراسیا را با هدف ایجاد بازار مشترک برای کشور‌های عضو به وجود آوردند که ازبکستان نیز در سال ۲۰۰۶ به آن پیوست.
در سال ۲۰۰۷، ابتدا توافقاتی میان مسکو، آستانه و مینسک درخصوص ایجاد تعرفه گمرکی مشترک (ایجاد کد مشترک به جای قوانین داخلی) صورت پذیرفت و در نهایت، توافقات مذکور به امضای روسای جمهوری سه کشور رسید و بدین ترتیب، اتحادیه گمرکی در سال ۲۰۱۰ میان این سه کشور شروع به فعالیت کرد.
اهداف و اولویت‌های اتحادیه گمرکی شامل حذف تعرفه‌های گمرکی داخلی کشور‌های عضو، ایجاد تعرفه‌های خارجی مشترک و یک بازار واحد گسترده میان روسیه، قزاستان و بلاروس اعلام شد.
ایده تأسیس فضای اقتصادی موجب شد روسای جمهور روسیه، بلاروس و قزاقستان توافقنامه ایجاد اتحادیه اقتصادی اوراسیا را در سال ۲۰۱۴ امضا کنند که در اول ژانویه سال ۲۰۱۵ اجرایی شد.
هدف این اتحادیه، ایجاد فضای واحد اقتصادی، توسعه بازارهای مشترک و دستیابی به حرکت آزاد کالا، سرمایه، خدمات و مردم در بازار واحد کشور‌های عضو، کاهش قیمت کالا‌ها با کاهش هزینه‌های حمل و نقل مواد خام، ترویج رقابت سالم در بازار مشترک، سیاست‌های مشترک در کشاورزی، انرژی، فناوری و حمل و نقل اعلام شد.
از منظر مؤسسان اتحادیه اقتصادی اوراسیا، این اتحادیه می‌تواند بازار بزرگی در چارچوب قوانین سازمان تجارت جهانی ایجاد کند، تجارت میان اعضا را بهبود بخشد و تسهیلات بسیاری را در این زمینه برای کشور‌های عضو به ارمغان آورد.
از همین رو در چارچوب این اتحادیه، اعضای آن موافقت خود را با تردد آزاد کالا، سرمایه، نیروی کار و خدمات در مرز‌های اوراسیا بیان داشته‌اند. همچنین اعلام کردند که سیاست هماهنگ شده‌ای در زمینه انرژی، صنایع، حمل و نقل و بخش کشاورزی را دنبال خواهند کرد و در پی ایجاد بازارهای مشترک نفت و گاز تا پایان سال ۲۰۱۵، بازار واحد عرضه دارو تا سال ۲۰۱۶ و نیز بازار واحد تولید و عرضه نیروی برق تا ۲۰۱۹ به منظور تعمیق همکاری اقتصادی با یکدیگر هستند.
درخصوص مبادلات درون منطقه‌ای در اوراسیای مرکزی می‌توان گفت: با وجود اینکه روسیه شریک تجاری بیشتر کشور‌های منطقه است، اما تجارت میان اعضای دیگر محدود است. برغم شکل‌گیری اتحادیه گمرکی مشترک اوراسیایی، اما ارقام تجاری این منطقه رشد چندانی نداشته است. مهم‌ترین دلیل آن را می‌توان در محدود بودن این اتحادیه تنها به سه کشور منطقه و نیز پایین بودن حجم روابط تجاری اعضا با یکدیگر دانست.
در واقع در منطقه اوراسیای مرکزی سه فرو‌منطقه آسیای مرکزی، قفقاز و بالتیک قرار دارند که روابط تجاری هر کدام از آن‌ها بیشتر با همسایگان خارج از منطقه خود است. در حوزه آسیای مرکزی، چین شریک اصلی تجاری آن است. بیشتر واردات این حوزه از چین و مقصد صادراتی کشور‌های صاحب منابع طبیعی این حوزه نیز چین است. در حوزه قفقاز و بالتیک نیز، کشور‌های این منطقه به دنبال تجارت با حوزه اتحادیه اروپا هستند. میزان تجارت کشور‌های این حوزه با اتحادیه اروپا قسمت عمده‌ای از تجارت آن‌ها را تشکیل می‌دهد؛ بنابراین می‌توان گفت: عمده صادرات و واردات کشور‌های اوراسیای مرکزی با کشور‌های خارج منطقه است.
هر چند که روابط اقتصادی کشور‌های منطقه با روسیه از پایداری و نسبت قابل توجهی برخوردار است، اما روابط خود کشور‌های منطقه با یکدیگر قابل اتکا نیست. تجارت خارجی کشور‌های اوراسیای مرکزی با یکدیگر بخش کوچکی از روابط کلی تجاری آن‌ها است. موضوع مهم دیگر در همکاری اقتصادی از نگاه اقتصاد سیاسی بین‌الملل، رفع نیاز متقابل کشور‌های یک واحد همگرا است. چراکه یکی از اهداف کشور‌ها برای ورود به همگرایی به ویژه در بعد اقتصادی بیشینه کردن سود است. منطقه اوراسیای مرکزی در این زمینه ظرفیت‌های مغفول فراوانی دارد.
نقاط قوت اتحادیه اقتصادی اوراسیاجمعیت فعال اقتصادی در منطقه این اتحادیه ۹۴.۳ میلیون نفر هستند و تولید ناخالص داخلی منطقه در مجموع ۱۹۰۰ میلیارد دلار است که ۳.۲ درصد تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می‌دهد.
در بخش انرژی، مجموع تولید نفت کشور‌های عضو حدود ۶۳۴ میلیون تن است که با سهم ۱۴.۵ درصدی در جهان، رتبه اول را دارد. در تولید گاز نیز مجموع کشور‌های عضو با تولید حدود ۷۴۵ میلیون متر مکعب، رتبه دوم تولید گاز جهان را به خود اختصاص داده‌اند و از نظر تولید برق، رتبه چهارم جهان را با تولید ۱.۲۵۵ میلیون کیلووات بر ساعت دارند.
ارزش تولیدات کشاورزی اتحادیه ۱۲۳.۹ میلیارد دلار است که ۵.۵ درصد کل تولیدات کشاورزی جهان را تشکیل می‌دهد. کشور‌های عضو در مجموع رتبه پنجم تولید غلات و حبوبات و رتبه سوم تولید شیر جهان را به خود اختصاص داده‌اند. این کشور‌ها در زمینه تولید استیل، کود‌های معدنی و چدن نیز جزیی از پنج تولید‌کننده برتر جهان هستند.
اتحادیه از نظر امور زیربنایی و زیرساختی به شبکه ریلی بیش از ۱۰۹ هزارکیلومتری و ۱،۷۱۲ هزار کیلومتر جاده دسترسی دارد و ۸۶ درصد جمعیت حاضر در منطقه کاربر اینترنت هستند.
مجموع مساحت کشور‌های عضو این اتحادیه بیش از ۲۰ میلیون کیلومتر مربع و جمعیت آن بیش از ۱۸۰ میلیون نفر است.
فرصت‌های تجاریعضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا امکان استفاده از تعرفه‌های تجاری، فرصت‌های سرمایه‌گذاری و تسهیل روابط اقتصادی با کشور‌های اتحادیه را فراهم می‌کند. تراز تجاری ایران با مجموع کشور‌های عضو این اتحادیه منفی است، اما با عضویت در آن، انتظار می‌رود با تسهیل فرآیند صادرات و ایجاد بازارهای جدید، شاهد بهبود روابط تجاری با اعضای این اتحادیه باشیم.
استفاده از تعرفه‌های ترجیحی، دسترسی به بازار حدود ۱۸۴ میلیون نفری و نیز امکان جذب سرمایه‌گذاری و مشارکت در بخش‌های مختلف تولیدی، از جمله مزایای پیوستن کشورمان به این اتحادیه هستند و از طرف دیگر، تسهیل روابط تجاری با همسایه شمالی یعنی روسیه، در قالب جدید، فرصت‌های بیشتری را برای صادرکنندگان ایرانی فراهم خواهد کرد.
مجموع صادرات ایران به کشور‌های اتحادیه اقتصادی اوراسیا در پایان سال ۲۰۱۷، حدود ۶۷۰ هزار دلار و مجموع واردات ایران از کشور‌های عضو، حدود ۸۱۹ هزار دلار بوده که نشان‌دهنده تراز تجاری منفی ایران در مبادله با این کشورهاست، شاید بتوان گفت: عضویت در این اتحادیه می‌تواند فرصت‌های بیشتری را برای صادرات کالا‌های ایرانی و بهبود تراز تجاری ایران با این کشور‌ها فراهم کند.
از دیگر مزایای الحاق به این موافقتنامه تخفیف‌های تعرفه‌ای برای صادر کنندگان به اتحادیه اقتصادی اوراسیا شامل کشور‌های روسیه، قرقیزستان، قزاقستان و بلاروس ارمنستان است.
با اجرایی شدن قانون پیوستن ایران به اتحادیه اوراسیا در مرحله اول تعرفه ۸۰۰ قلم کالا‌های صادراتی ایران به کشور‌های عضو این اتحادیه کاهش خواهد یافت و این موفقیت خوبی برای صادرات کالا‌های غیر نفتی ایران به اتحادیه است.
از دیگر فواید الحاق ایران به این موافقتنامه می‌توان به رقابت پذیری کالا‌های ایرانی، اشتغال قابل توجه برای نیروی کار داخل کشور، جذب سرمایه قابل ملاحظه در مناطق شمالی و جنوبی کشور و بهره مندی از بازارهای ترجیحی و بازارهای هدف اشاره کرد.
از جمله فوایدی که عضویت ایران در این اتحادیه خواهد داشت می‌توان به استفاده از مسیر ترانزیتی شمال- جنوب برای انتقال غلات به کشور‌های روسیه و قزاقستان اشاره کرد.
فرصت‌های سیاسی-اقتصادیازآنجاکه مناطق آسیای مرکزی و قفقاز ادامه مناطق ژئواستراتژیکی همچون اسیای غربی هستند، بااهمیت‌تر شدن این منطقه در منازعات رقابتی می‌تواند کشور‌های اسیای غربی هم‌جوار را بیشتر تحت تأثیر قرار دهد. وجود چین در کنار این منطقه و تأثیر عمیق چین در سازمان همکاری شانگهای، مسئله راه‌های ابریشم پیشنهادی، نگاه اروپا به مسیر عبور تا قلب مشرق زمین و اهمیت آسیا – پاسیفیک برای امنیت ملی آمریکایی‌ها بر ضرورت حضور و تعامل‌های چندجانبه در این منطقه بر اهمیت آن در مسیر اهداف ژئوپلیتیک ایران می‌افزایند. در کنار تمامی این موارد، ارتباطات تجاری و اقتصادی ایران در منطقه اوراسیا و اشتراکات انرژی پایه با اقتصاد روسیه سبب می‌شود که جمهوری اسلامی الزامات اقتصادی بیشتری در جغرافیای اوراسیا داشته باشد.
عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، نیل به سوی در هم‌تنیدگی اقتصادی را فراهم می‌کند که این در هم‌تنیدگی، علاوه بر ثمرات اقتصادی، دستاورد‌های سیاسی نیز خواهد داشت.
روابط ایران با کشور‌های آسیای مرکزی و قفقاز پس از مدتی کوتاه که دوران طلایی را سپری کرد، در سالیان اخیر مطلوب نبوده است و حجم مبادلات اقتصادی کاهش یافته است. این موضوع می‌تواند به تقویت مراودات اقتصادی و تجاری ایران با کشور‌های آسیای مرکزی و قفقاز بیانجامد.
اقتصاد ایران و کشور‌های حوزه آسیای مرکزی و قفقاز از توان هم‌تکمیلی جدی برخوردارند. اگرچه هنوز حجم مبادلات میان ایران و کشور‌های منطقه مطلوب نیست، اما ظرفیت‌های فراوانی برای رشد آن وجود دارد. از سوی دیگر ایران نقش کلیدی در شاهراه‌های موجود منطقه یعنی جاده ابریشم، راه‌آهن سراسری آسیا، تراسیکا و کوریدور شمال و جنوب دارد.
با توجه به خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم‌های یکجانبه، ایجاد وابستگی متقابل از طریق عضویت در نهاد‌ها و اتحادیه‌های به ویژه اقتصادی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای می‌تواند میزان آسیب‌پذیری اقتصادی کشور را به شکل قابل ملاحظه‌ای کاهش دهد.
با توجه به جایگاه ویژه اتحادیه اقتصادی اوراسیا در بازار نفت جهان، پیوستن ایران به این اتحادیه و ایجاد یک سوآپ نفتی مشترک با کشور‌های عضو این اتحادیه، می‌تواند در شرایط تحریمی، فروش نفت ایران را تسهیل کند.
عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌تواند کشورمان را به بازارهای کشو‌های عضو این اتحادیه که با اکثر آن‌ها زمینه تاریخی و فرهنگی مشترک دارد و سهم ناچیزی در بازار این کشور‌ها دارد، برساند و این موضوع به کشورمان کمک خواهد کرد که از فشار تحریم‌های اقتصادی غرب علیه خود بکاهد و از قرار گرفتن در اتحادیه‌ای که کشور روسیه در آن نقش محوری دارد، بتواند بر وزن و نفوذ منطقه‌ای خود بیفزاید.
هر اندازه که تأثیرگذاری منطقه‌ای ایران افزایش یابد، زمینه برای حداکثرسازی قدرت ملی و کاهش تهدید‌های امنیتی فراروی ایران نیز مهیا خواهد شد. برای رسیدن به این مهم از طریق راهکار‌های اقتصادی، می‌توان به نگاه برون‌گرایانه در هدف‌های اقتصادی با هدف تقویت اقتصاد ملی و گسترش آن به سوی کشور‌های حوزه اوراسیا، افزایش روابط تجاری و بازرگانی و سرمایه‌گذاری با کشور‌های منطقه، رفع موانع و چالش‌های گسترش همکاری‌های اقتصادی و تشویق و گسترش نظر‌ها به همگرایی و وابستگی متقابل اقتصادی اشاره کرد.
نقد‌ها به اتحادیه اقتصادی اوراسیاناظران بین‌المللی نسبت به کارگزاران این اتحادیه نگاه متفاوت‌تری دارند. کمیسیون اتحادیه اروپا در گزارشی از این اتحادیه نوپا، تولید ناخالص داخلی این اتحادیه را بسیار کمتر از تولید ناخالص داخلی آمریکا، اتحادیه اروپا و چین دانسته و مشخصا کمتر از ژاپن و بلوک منطقه‌ای آمریکای جنوبی (مرکوسور). اتحادیه اقتصادی اوراسیا در تولید ناخالص داخلی می‌تواند با کانادا و کره‌جنوبی رقابت کرده و تولید ناخالص داخلی آن کمی بزرگتر از ترکیه و آفریقای جنوبی است.
این مشخصات است که کمیسیون اتحادیه اروپا، اتحادیه اقتصادی اوراسیا را در دنیای اقتصاد «وزن‌متوسط» نامیده است.
کمیسیون تجاری سازمان ملل و کمیسیون اتحادیه اروپا هم در گزارشی به بررسی اهمیت تجارت بین‌المللی اتحادیه اقتصادی اوراسیا پرداخته که در نتیجه، خروجی این گزارش، سهم اتحادیه اقتصادی اوراسیا از تجارت جهانی را معادل ۱.۸درصد می‌داند و سهم این اتحادیه از تجارت انرژی جهانی معادل ۷.۵درصد است.
این اتحادیه بازیگر بزرگی در تجارت بین‌الملل نیست، ولی در تجارت انرژی نقش بسزایی در دنیا ایفا می‌کند. مرکز آمار اروپا نیز در گزارشی از اتحادیه اقتصادی اوراسیا، اعلام کرده که حجم تجارت این اتحادیه با اتحادیه اروپا بیش از ۴۰ درصد کاهش یافته است. مرکز آمار اروپا در بخش دیگری از گزارش خود اعلام کرد که اتحادیه اقتصادی اوراسیا بعد از سوئیس، چهارمین شریک اقتصادی اتحادیه اروپا است. مرکز آمار اروپا در بخش نتیجه‌گیری گزارش خود، نوشته که با وجود کاهش حجم مبادلات تجاری دو طرف، اتحادیه اقتصادی اوراسیا هنوز هم یک شریک تجاری مهم اتحادیه اروپا است.
نگاه دیگری که نسبت به اتحادیه اقتصادی اوراسیا وجود دارد، روسیه‌محور بودن این اتحادیه است. غربی‌ها معتقدند که روسیه از این اتحادیه بیشتر از آنکه انتظارات اقتصادی داشته باشد، انتظارات سیاسی دارد. این ادعای اندیشکده‌های غربی بر این اساس است که تجارت روسیه با اتحادیه اقتصادی اوراسیا تنها ۵ درصد از سهم کل تجارت این کشور را شامل می‌شود، و بقیه تجارت این کشور با دیگر کشورهاست. دیدگاه‌های عمدتاً اروپایی و غربی از آن روی که یکپارچگی فضای پساشوروی را محور آرزو‌هایی می‌دانند که پوتین مدت‌ها است در سر می‌پروراند هم تأسیس اتحادیه اقتصادی اوراسیا را به هدف بازنمایش قله این تلاش‌ها در جهت گردآوردن همسایگان روسیه تحت رهبری مسکو تعریف می‌کنند.
پیوستن ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیابهدنبال مذاکرات انجام شده درباره پیوستن ایران به این اتحادیه، مجلس شورای اسلامی نیز با تصویب قانونی در هفتم بهمن ۱۳۹۷، با پیوستن ایران به این اتحادیه موافقت کرد که بر اساس آن، ایران به مدت سه سال به‌صورت آزمایشی به عضویت این اتحادیه در می‌آید و پس از آن در صورت توافق انجام شده با ذی‌نفعان، امکان عضویت دائمی ایران در این منطقه آزاد تجاری فراهم خواهد شد.
در ادامه به سیر زمانی مصوبات و فرایند پیوستن ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا تا به امروز اشاره گردیده است:
امضای توافقنامه تجارت ترجیحی ایران با اوراسیا در آستانه قزاقستان در تاریخ ۲۹/۰۲/۹۷
تصویب فوریت لایحه موافقتنامه تشکیل منطقه آزاد تجاری ایران و اوراسیا در مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۰۷/۱۱/۹۷
تصویب کلیات لایحه موافقتنامه موقت تشکیل منطقه آزاد تجاری بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کشور‌های عضو در مجلس شورای اسلامی در تاریخ ۱۹/۰۳/۹۸
تصویب موافقتنامه تشکیل منطقه آزاد تجاری ایران و اوراسیا در تاریخ ۲۰/۰۳/۹۸