گوراب‌ها با کنترل سیلاب تهدید را به فرصت تبدیل می کنند.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، مرکز فارس، باران طی یک ماه گذشته در بیشتر مناطق کشور بارید در خیلی جا‌ها سیل به پا کرد و خسارت‌های زیادی برجای گذاشت. اما در استان فارس به جز دروازه قرآن که با وجود بارش کم به دلایل خاصی سیل ایجاد شد در شهرستان استهبان با وجود قرار گرفتن در مسیر سیلاب و بارش ۴۰ میلیمیتری باران تنها در ۲۴ ساعت سیلی به پا نشد! وقتی گذشته را مرور کردم؛ این رویداد عجیب در سال ۹۵ هم رخ داده بود. آن سال در حالی که در جهرم با ۳۴۰ میلیمتر بارش، سیل ایجاد شد و هم زمان، خنج و فسا هم با ۲۸۰ و ۲۲۰ میلیمتر باران از خسارت سیل در اَمان نماندند؛ در استهبان با ۵۰۰ میلیمتر باران هیچ حادثه‌ای رخ نداد. برای پی گیری این حکایت و علت در امان ماندن این منطقه از جغرافیایِ فارس از گزند سیل، راهی روستایِ آب نارَک از توابع شهر ایجِ استهبان شدم.
راز در گوراب نهفته است
با طی کردن حدود ۲۲۰ کیلومتر به طرف شرق فارس کم کم تابلوی آب نارک پدیدار می‌شود. بیش از ۲۱۸ نفر در این روستا که در دامنه کوه قرار گرفته زندگی می‌کنند. شغل مردمانِ روستا کشاورزی است. باران‌های اخیر، این منطقه را حسابی سرسبز و دیدنی کرده. مردمِ خونگرم و زحمتکش روستا از بارش‌ها بسیار راضی اند. می‌گویند باران هیچ خسارتی به پا نکرد. زمین‌ها و خانه هایمان در امان هستند و خانواده هایمان با تلاش و امید به کار مشغولند و زندگی می‌کنند. یکی از پیرمرد‌های روستا جلو می‌آید و می‌گوید به حد کافی آب برای کشاورزی داریم. سفره‌های زیرزمینی سیراب شده اند؛ بعد به آب‌هایی که نورِ خورشید در آن انعکاس زیبابی پیدا کرده اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد این گوراب به حد کافی آب باران را ذخیره کردند و در بارش‌های تند هفته گذشته سپر بلا شدند و نگذاشتند سیلی ایجاد شود و روستا و زمین هایمان را تخریب کند.
آقای علیشاهی مدیر منابع طبیعی استهبان که می‌آید جمع مان جمع‌تر می‌شود. با هم به کنار گوراب می‌رویم. در حال قدم زدن می‌گوید راز مصونیت استهبان این گوراب‌ها یا حوضچه‌های تغذیه مصنوعی هستند. گوراب‌ها راهی برای کاهش قدرت شکننده سیل هستند و شهرستان استهبان سال هاست با این روش از گزند سیل در امان مانده.
آب جمع شده در گوراب آن قدر زلال است که تصویرمان به وضوح در آن دیده می‌شود.
علیشاهی ادامه می‌دهد در برخی شهر‌ها و روستا‌های استهبان که گوراب ساخته شده شدیدترین بارش‌ها هم نتوانسته به آن‌ها آسیبی بزند. گوراب‌ها در واقع با کنترل سیلاب تهدید را به فرصت تبدیل کرده اند.
قدمت گوراب‌ها به دوران صفویه بر می‌گردد. گوراب‌ها شبیه سیل بند است، اما به جای بتون، سازه خاکی دارند. گوراب‌ها در دهانه آبراهه که از کوه سرازیر می‌شود ساخته می‌شوند و آب‌هایی که از کوه جاری می‌شود پیش از رسیدن به روستا‌ها و زمین‌های کشاورزیِ پایین دست در گوراب‌ها ذخیره می‌شوند.
به گفته مدیر منابع طبیعی استهبان ۱۷ گوراب در دهانه کوه‌ها و مسیل‌ها در شهرستان استهبان ساخته شده که اگر چه برای ساخت هرکدام حدود یک میلیارد تومان هزینه شده، اما در مهار و کنترل سیلاب و جلوگیری از ورود سیل به اراضی کشاورزی و روستا‌ها نقش قابل توجهی داشته اند.
توسعه منابع آبی با آبخوان داری
حفظ و پایداری آب در چرخه اکوسیستم‌های طبیعی کشورِ کم آبی، چون ایران و استان فارس که خشکسالی‌های طولانی مدت را تجربه می‌کند، از مسائل مهم و اساسی است که توجه به آن ضروری به نظر می‌رسد.
در این میان طرح‌های آبخوان داری با شیوه‌های بهره برداری مناسب از باران در سطح حوزه‌های آبخیز، علاوه بر کاستن از شدت وقوع سیلاب‌های مخرب از طریق افزایش زمان تمرکز سیلاب و ایجاد فرصت نفوذ جریان‌های سطحی، کاهش تبخیر و تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی و احیای عرصه‌های طبیعی، امکان دستیابی به آب را به صورت پایدار با استفاده از روش‌های ساده و بومی میسر می‌کند.
آقای نظری کارشناس منابع طبیعی می‌گوید: پایداری تولیدات کشاورزی و عرصه‌های طبیعی کشور در شرایط کم آبی امروز، سازگاری با کم آبی، استمرار تولید آب در سطح حوزه‌های آبخیز و جلوگیری از مهاجرت‌های اقلیمی مستلزم اعمال رویکرد‌های جامع نگر و بهره برداری اصولی و بهینه از ظرفیت بارش‌ها و سیلاب‌ها با هدف مدیریت خشکسالی و کم آبی است؛ بنابراین اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان داری در فارس از یک طرف نقش موثری در مدیریت روان آب‌ها دارد و از طرف دیگر علاوه بر کاهش خسارت‌های سیل، در افزایش حجم سفره‌های آب زیرزمینی، توسعه منابع آبی و احیای مراتع و بیابان زدایی نقش مهمی دارند.
با مدیر منابع طبیعی استهبان در کنار پوشش گیاهیِ اطراف گوراب آب نارک که تصویر زیبایی رقم زده قدم می‌زنیم می‌گوید همین افزایش پوشش گیاهی، جلوگیری از فرسایش و حفظ رطوبت خاک و انتقال آب به سفره‌های زیرزمینی از جمله مزایای ساخت گوراب است.
به گفته او گوراب‌ها از جمله طرح‌های آبخوان داری در فارس هستند که در صورت توسعه آن‌ها در استان و دیگر مناطق کشور تحول عمده‌ای در افزایش حجم مخزن و جلوگیری از روند شدید اُفت سطح آبِ زیرزمینی، پایداری و توسعه منابع آبی و سبب کنترل سیل و حفاظت خاک می‌شود.
علیشاهی ادامه می‌دهد گوراب‌های استهبان در هر بارش می‌توانند بیش از یک میلیون متر مکعب آب را ذخیره و به سفره‌های زیر زمینی انتقال دهند.
آمار‌ها نشان می‌دهد ۳۴ گوراب در شهرستان‌های مختلف فارس ساخته شده که در بارش‌های اخیر بیش از ۲۰ میلیون متر مکعب آب را وارد سفره‌های زیر زمینی کرده اند.
فارس پیشرو در حفظ و توسعه منابع آبی
به تاکید کارشناسان، منابع طبیعی و آبخیزداری از نقش مهم و انکارناپذیری در توسعه کشور‌ها برخوردارند و در حالی که تهدید‌های طبیعی و غیرطبیعی این منابع ارزشمند را در معرض خطر نابودی قرار می‌دهد؛ اجرای طرح آبخیزداری و آبخوان داری با هدف حفاظت از آب، خاک و جلوگیری از بیابان زایی و سیلاب از نیاز‌هایِ اساسی عرصه‌های طبیعی با توجه به ادامه خشکسالی ها و تهدید و تخریب عرصه‌ها است.
از مجموع ۶۰ میلیون هکتار از عرصه‌های بیابانی و مرتعی کشور حدود ۲۵ میلیون هکتار مستعد عملیات آبخیزداری است. در سه دهه اخیر برای رفع معضل خشکسالی، جلوگیری از فرسایش بادی و هدر رفت آب حدود ۲ هزار طرح آبخیزداری در هشت میلیون هکتار از عرصه‌های طبیعی کشور اجرا شده است.
اقدام بیولوژیکی با هدف ایجاد یا تقویت پوشش گیاهی از طریق نهال‌کاری، بذرکاری، کپه‌کاری، اقدام مکانیکی شامل پخش سیلاب، بندخاکی و بند‌های رسوبگیر ملاتی، بیومکانیکی با اجرا سکوبندی و تراس‌بندی همراه با تقویت پوشش گیاهی و اقدام مدیریتی با هدف حفاظت، قُرُق و کشاورزی حفاظتی از جمله فعالیت‌ها در حوزه آبخیزداری است.
بر اساس برنامه ششم توسعه برای اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان داری در کشور ۱۰ میلیون هکتار هدف گذاری شده است که طبق این برنامه باید هر سال در سطح ۲ میلیون هکتار این طرح اجرا شود.
به سراغ مهرزاد بوستانی مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان فارس می‌روم تا درباره اجرایِ طرح های آبخیز داری و آبخوان داری در استان برایم بگوید.
او توضیح می‌دهد رشد روز افزونِ جمعیت، توسعه صنایع مختلف و رونق کشاورزی سبب شده تا آب و خاک به کالای گرانبهایی تبدیل شوند و نیاز مبرم به منابع آبِ مطمئن به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل شود، از این رو لازم است با اتخاذ تدابیر مناسب که به طور عمدهً مبتنی بر مطالعات جامع مدیریت منابع آب در آبخیز‌ها هستند، امکان مدیریت صحیح آبخیز‌ها برای تامین و توسعه منابع آب را فراهم کرد؛ تا از این طریق در کنار حفاظت خاک، توان تولید ومدیرت منابع آب نیز افزایش یابد.
بوستانی می‌گوید: فارس در اجرای طرح‌های آبخیز داری و آبخوان داری گویِ سبقت را از دیگر استانها ربوده و با اجرای این طرح ها، سالانه ۸۵۰ میلیون متر مکعب آب را در آبخوان‌ها ذخیره کرده است.
به گفته او در سال ۹۷ از محل صندوق توسعه ملی ۴۲ میلیارد تومان به اجرای ۳۵ طرح آبخیز داری و آبخوان داری و اصلاح نژادی جنگل‌ها و مراتع، حفاظت و آموزش و ترویج در فارس اختصاص یافت که از این جهت رتبه نخست کشور را به دست آوردیم. مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان پیش بینی می‌کند امسال میزان اعتباری که برای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان داری فارس اختصاص می‌باید بیشتر شود و به رقمی بالغ بر ۵۰ میلیارد تومان برسد. بوستانی تاکید می‌کند قرار است در سال جاری، ۵۲ طرح آبخیزداری و آبخوان داری با هدف تامین و توسعه منابع آبی در فارس اجرا شود.
وقتی از او درباره گوراب‌ها در استان می‌پرسم می‌گوید توسعه این طرح آبی در ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار مطالعه و برنامه ریزی شده که در صورت اجرا در مدیریت روان آب‌ها و حفظ منابع آبی نقش به سزایی خواهند داشت.
خنده‌ها گم نمی‌شود اگر...
باران‌های اخیر در بیشتر نقاط کشور رحمت الهی بودند و می‌توانستند به سفره‌های زیر زمینی آب، نفوذ و آبخوان‌ها را تغذیه کنند، اما خسارت‌های جبران ناپذیری برای مردم و کشور به وجود آوردند. به تاکید کارشناسان اعتباراتی که این روز‌ها در قالب تسهیلات و جبرانِ بخشی از خسارت‌های وارد شده به مردم داده خواهد شد، در حقیقت اعتباراتی است که سیل با خود برده و شاید اگر همین اعتبارات با هدف پیشگیری در قالب طرح‌های آبخیزداری و آبخوان داری اختصاص داده می‌شد، این همه خرابی و ویرانی بر جای نمی‌ماند.
صدای خنده و شادی چند بچه نگاهم را به سویشان می‌کشاند. آن طرف در پایین دست گورابِ آب نارک، چند بچه روستایی شادان و خندان در حال بازی هستند.
با خود می‌اندیشم اگر این گوراب نبود آیا صدای خنده بچه ها در فضای روستا شنیده می شد؟
گزارش از سیده نصرت شجاعی