وقوع سیلاب های ویرانگر در خراسان رضوی که هر از چند گاهی اتفاق می افتد و تلفات جانی و خسارت های مالی گسترده بر جا می گذارد، اهمیت آبخیزداری را بیش از پیش نمایان می کند.
سیل یکی از ناخوانده ترین مهمان های طبیعت است، حادثه ای که می تواند جان انسان های زیادی را بگیرد، نظیر سیل بوژان
سیل درآمدزا تر از فروش نفت
بسیاری از کارشناسان معتقدند سیل یک تهدید نیست بلکه فرصتی بزرگ و درآمدی سودمندتر از فروش نفت است.
سید آهنگ كوثر، پدر علم آبخوانداری که حاصل 20 سال پژوهش هایش را با درج مقاله ای در ژورنال معتبر هیدروژئولوژی از انتشارات اسپرینگ با عنوان «بهبود بلند مدت کشاورزی با گسترش سیلاب در دشت گربایگان، آیا برای تامین امنیت انسان ها، تغذیه مصنوعی آبخوان ها سودمندتر است یا فروش نفت؟» به چاپ رسانده است، یکی از این کارشناسان است.
این پژوهشگر می گوید: بازسازی و احیای قنات های کشورمان نیازمند 50 میلیارد دلار اعتبار است در حالی که گسترش سیلاب بر فراز آبخوان های ۳۳هزار رشته کاریز خشکیده کشور ، سبب به راه افتادن دوباره آنها خواهد شد.
به گفته کوثر ، میزان آبگیری و ذخیره آب در این قنات ها بیش از 100 برابر مقدار آبی است که در 550 سد بزرگ کشور، 144سد در دست ساخت و 500 سد در حال مطالعه می توان ذخیره کرد.
بر اساس گزارش مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران، تنها در شش ماه نخست پارسال 23 درصد از کل واردات کشور به ارزش 5 میلیارد و 297 میلیون دلار به محصولات کشاورزی و صنایع غذایی اختصاص داشت که در صورت تغذیه مصنوعی آبخوان ها و در دسترس بودن آب می توان بخش بزرگی از آن را در کشور تولید کرد.
نتایج یک تحقیق نیز که با عنوان "بررسی تاثیر طرح های پخش سیلاب بر آبخوان در كنترل و ﮐﺎﻫﺶ خسارات سیل در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی انجام شده است نشان می دهد طرح های پخش سیلاب بر آبخوان تاثیر زیادی در کنترل و کاهش خسارت های سیل به زمین ها، باغ ها و راههای روستایی دارد.
این پژوهش با استفاده از نظرات کارشناسان و صاحبنظران طرح آبخوان و آبخیزداری و با بهره گیری از نمونه آماری 400 خانواری صورت گرفته است که به طور تصادفی از جامعه آماری پنج استان خراسان رضوی، آذربایجان غربی، بوشهر، یزد و ایلام انتخاب شده بودند.
تغییر اقلیم و اهمیت روزافزون آبخیزداری
بررسی طرح های آبخیزداری و آثار و پیامدهای این طرح ها بویژه پس از باران های شدید و وقوع سیلاب، پایایی مطالعات و
26 فروردین امسال فرماندار کاشمر که برای بازدید از بندهای آبخیز و آبخوان داری به ارتفاعات شمالی این شهر رفته بود، تصریح کرد: اگر طرح های آبخیز و آبخوان داری در کاشمر اجرا نمی شد اکنون کاشمر شهری در محاصره سیلاب بود.
محمد علی نبی پور با اشاره به بارش 68 میلیمتر باران در ایستگاه تنورچه و 40 میلی متر متوسط بارندگی در این شهرستان در 24 ساعت، گفت: طرح های آبخیز و آبخوان داری از وقوع حوادث بزرگ جلوگیری کرد و سیلاب ها به صورت کنترل شده از شهر خارج شد.
اجرای طرح های آبخیزداری و نقش آن ها در پیشگیری از آثار ویرانگر سیلاب ها، ناظر به شعر شاعر شیرین سخن ایران زمین سعدی شیرازی است آنجا که به زیبایی سروده است: "ای سلیم آب زسرچشمه ببند، که چو پر شد نتوان بستن سد"
با مدیرکل منابع طبیعی خراسان رضوی هم در بازدید از طرح های آبخیز روستای سپه بخش ششتمد سبزوار واقع در 260 کیلومتری غرب مشهد همراه می شویم.
علیرضا صحرایی می گوید: از مجموع 11میلیون و 300 هزار هکتار مساحت خراسان رضوی، هشت میلیون و 200 هزار هکتار عرصه منابع طبیعی است که با اعتبار 265 میلیارد ریال از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی، هم اکنون 64 طرح آبخیزداری در 29 شهرستان استان در دست اجراست.
به گفته صحرایی تحقیقات نشان می دهد طرح های آبخیزداری میزان نفوذ پذیری آب در زمین را 40 برابر افزایش می دهد و از خسارت های سیلاب به شدت می کاهد و این مزیت ها باعث شده تقاضای مردم برای اجرای این طرح ها افزایش یابد.
مدیرکل منابع طبیعی استان به نکته مهم دیگری نیز اشاره می کند. صحرایی می گوید: تغییر اقلیم موجب تغییر الگوهای بارشی و افزایش احتمال وقوع سیلاب در مناطق مختلف کشور شده است به طوری که به عنوان مثال در شهرستان بردسکن که متوسط بارندگی در یک سال زارعی 150 میلی متر است فقط در 48 ساعت بین 25 تا 27 فروردین، 110 میلی متر باران بارید که این حجم از بارش در 100 سال اخیر در این منطقه بی سابقه بوده است و اگر 18 بند خاکی و سازه آبخیزداری با ظرفیت 750 هزار متر مکعب در این شهرستان وجود نداشت مشخص نبود چه بلایی سر این شهر می آمد.
هزینه بیشتر در آبخیزداری، هزینه کمتر در آینده
معاون مدیرکل منابع طبیعی خراسان رضوی معتقد است: هر چقدر در آبخیزداری هزینه شود در یک سیلاب جبران هزینه ها خواهد
محمود روشندل برای تایید اظهاراتش به سیل فروردین امسال در کلات اشاره می کند و می گوید: در حوزه آبخیز بالادست کلات به مساحت 12 هزار و 500 هکتار تا کنون مطالعات و طرح های آبخیزداری انجام نگرفته است و سیل اخیر 9 میلیارد تومان در این منطقه خسارت به بار آورد در صورتی که اگر 10 میلیارد تومان در این زمینه هزینه شده بود میزان خسارت ها بین 60 تا 100 درصد کاهش می یافت.
روشندل افزود: با اجرای طرح های آبخیز و آبخوان داری در هر هکتار 100 تا 300 مترمکعب آب ذخیره می شود و با طرح های از پیش انجام گرفته در سیلاب های فروردین امسال بیش از 100 میلیون مترمکعب آب استحصال کردیم.
او می گوید: آبخیزداری در خشکسالی منجر به تغذیه سفره های آب زیرزمینی و در ترسالی باعث جلوگیری از ویرانی های سیلاب ها خواهد شد.
یک مقایسه ساده بین دو حوزه آبخیز
شهرستان طرقبه شاندیز در شمال رشته کوه بینالود و در جنوب غربی مشهد
بررسی نقشه های سیل خیزی خراسان رضوی نشان می دهد حدود 83 درصد مساحت این شهرستان شدت سیل خیزی نرمال و حدود 17 درصد مساحت آن شدت سیل خیزی فوق بحرانی (زیاد) دارد.
با مدیر منابع طبیعی این شهرستان به بررسی آخرین اقدام های آبخیزداری در این حوزه ها پرداختیم.
مهدی چکنه گفت: آبخیزداری و آبخوان داری به روش های بیولوژیک نظیر: نهال کاری، بذرکاری، کپه کاری و علوفه کاری، روش های مکانیکی مانند: احداث بندهای خاکی، تورکینست، پخش سیلاب، بندهای رسوبگیرملاتی و گابیونی (توری و سنگی) و خشکه چین و روش بیومکانیکی مانند: سکوبندی، تراس بندی، بانکت بندی، اصلاح شخم و پلکانی کردن مسیل ها انجام می گیرد.
چکنه با مقایسه دو حوزه جاغرق در بندگلستان و زشک، افزود: در جاغرق با احداث بندهای سنگی و ملاتی و گابیونی و کاشت بنه، بذرپاشی و علوفه کاری و با ذخیره آب باران در چاله ها و در نتیجه کنترل و ذخیره سیل توانستیم در بارندگی های فروردین امسال بیش از 800 هزار متر مکعب آب استحصال کنیم.
او گفت: افزون بر این با وجود اینکه میزان بارندگی در این دو حوزه به یک اندازه بود، در حوزه جاغرق که طرح های آبخیز و آبخوانداری انجام شده بود سیلاب ها تنها یک میلیارد و 400 میلیون تومان خسارت بر جای گذاشت اما در حوزه زشک که طرح های آبخیز و آبخوانداری انجام نشده است این بارندگی ها بیش از 15 میلیارد تومان به بخش های کشاورزی، راههای ارتباطی و تاسیسات پایین دست خسارت زد.
سیلاب و روان آب ها هم برنامه می خواهد
پس از شنیدن حرف های مسئولان راهی روستای آق کاریز از توابع شهرستان قوچان می شویم. محمود ناصری از اهالی این روستا
ناصری می گوید: " به علت حجم کم بارش ها، کشاورزی در زمین های ما از قدیم به صورت دیم انجام می گرفت، این زمین ها شیب دار است و بارش باران های شدید منجر به شسته شدن خاک زمین و از بین رفتن آبرفت ها می شد اما استفاده از بند گابیونی و خاکی باعث کاسته شدن از سرعت سیلاب و کنترل آن، نفوذ تدریجی آب در زمین و حاصلخیز شدن زمین های کشاورزی شده است.
این شهروند قوچانی با ابراز رضایت از طرح های آبخیزداری اضافه می کند: "هر چقدر در زمینه آبخیزداری هزینه شود در فاصله زمانی سه تا پنج سال به جیب سرمایه گذار برمی گردد. قبلا از هر هکتار زمین 500 کیلو گندم برداشت می کردیم اما اکنون میانگین برداشت گندم از هر هکتار زمین حدود 2 تن است، الان به فکر توسعه طرح های آبخیز و آبخوان داری در دیگر زمین ها هستیم."
آقای ناصری 10 هکتار زمین دارد و ایران با مساحت بیش از 168 میلیون هکتار دارای بیش از 134 میلیون هکتار منابع طبیعی است. سیلاب از نفت باارزش تر است اگر آن را قدر بدانیم و برایش برنامه داشته باشیم.
نویسنده: هادی بهجتی فرد