باغستان مهمترین حلقه حفاظت قزوین در برابر سیل اخیر
رعایت محیط زیست و حفظ باغستان‌ها کلید مقابله با حوادث غیر مترقبه از جمله سیل است.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز قزوین، علی فرخزاد معاون عمرانی استانداری قزوین می‌گوید: تلاش خواهیم کرد با حفظ این میراث ارزشمند، اتفاقات آینده را بهتر مدیریت کنیم. باغستان سنتی قزوین قدمتی بیش از هزار سال دارد بطوریکه در"سفرنامه ناصرخسرو" در قرن چهارم هجری آمده است: "دهم محرم به قزوین رسیدم، "باغستان" بسیار داشت؛ بی دیوار و خار و هیچ مانعی از دخول در باغها نبود و قزوین را شهری نیکو دیدم؛ بارویی حصین و کنگره بر آن نهاده، مگر آنکه آب در وی اندک بود و منحصر به کاریز‌ها در زیر زمین. " با توجه به این سند تاریخی می‌توان نتیجه گرفت که باغستان سنتی قزوین بسی بیشتر از هزار و ۱۰۰ سال قدمت دارد.
باغستان قزوین مانند کمربندی سبز شهر قزوین را فراگرفته است؛ این مجموعه باغات ویژگی‌های مهمی دارند که به آن ماهیتی اجتماعی بخشیده است؛ یکی از مهمترین ویژگی‌های باغستان سیستم آبیاری آن است و در بارندگی‌های اخیر قزوین شاهد مدیریت صحیح آب از طریق سیستم آبیاری باغستان بودیم. باغستان از گذشته تاکنون بارش زمستان و بهار را در خودش جمع و حفظ می‌کند و به‌این‌ترتیب با مدیریت آب‌های سطحی، هم خودش از آب استفاده می‌کند و هم سفره‌های آب زیرزمینی را تغذیه می‌کند؛ در واقع چرخه آب باغستان از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است و در مواقع بحرانی همچون بارندگی‌های شدید و بحران سیل به‌خوبی می‌تواند سیلاب را مدیریت کند. مزایای باغستان سنتی؛ مهار سیلاب از طریق شیوه‌ای منحصر به فرد از آبیاری غرقابی نکته بسیار مهم و منحصربه‌فرد در باغستان، شیوه آبیاری آن است که به تأیید متخصصین داخلی و خارجی در دنیا خاص است. باغات در فصل بارندگی، به نوبت تا ارتفاع کَرت‌ها پر از آب می‌شوند و این آب به مرور در خاک نفوذ می‌کند و درختان باغستان و بوته‌های انگور و پسته با همین یکبار آبیاری به حیات خود ادامه داده و بهترین محصولات را هم به بار می‌آورند. علاوه بر این نفوذ تدریجی آبی که می‌توانست هدر برود، سفره‌های زیرزمینی را تغذیه می‌کند. ساختار خاک به شکلی است که آب فرورفته در کنار ریشه درختان را برای مدت طولانی حفظ کرده و از تبخیر آن جلوگیری می‌کند.
آقای خزانه‌ای از باغداران قدیمی قزوین در همین باره می‌گوید:بارش‌های اخیر تشنگی چندین ساله باغستان را جبران کرد وخداروشکر امسال مانند 20 سال گذشته باغستان آبیاری شد. آقای عظیمی یکی دیگر از باغداران قزوینی هم می‌گوید: به علت بارش‌های خوب فروردین ماه در ماه‌های آینده هم دیگر باغستان قزوین نیاز به آب ندارد. او می‌افزاید: اگر سیل بند‌های باغستان نبود دربارندگی‌های اخیر نصف شهر قزوین را سیل فرامی گرفت.
هزینه کردن برای باغستان سرمایه‌گذاری برای آیندگان مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی قزوین هم می‌گوید: هزینه کردن برای باغستان سرمایه‌گذاری برای آیندگان است. علی اکبری می‌افزاید: باغستان قزوین در بارندگی‌های امسال سیل گیری خود رابخوبی نشان داد که این باغستان‌ها چه خاصیتی دارند که نیاکان ما ایجاد کرده اند. او اضافه می‌کند: نباید اشتباه کنیم که با ساختمان و جاده سازی می‌توانیم جلو سیل را بگیریم بلکه برعکس با این درختان، مراتع و آبخوانداری‌ها و لایروبی هاست که می‌توان روان آب‌ها را بخوبی مدیریت کرد. زرنگار که از باغداران قدیمی باغستان قزوین است هم می‌گوید: آب حاصل از بارندگی اخیر نعمتی برای منطقه نیمه‌خشک قزوین بود، زیرا ما هم به این آب نیاز داریم و هم به املاح و مواد معدنی که از کوه با خود می‌آورد؛ زمین‌هایی که یک نوبت از این آب سیراب می‌شود محصول دهی متفاوتی با سایر زمین‌ها دارند.
وی اضافه می‌کند: برای تقویت آب‌های زیرزمینی به آب این سیلاب‌ها نیاز است و نباید کاری کنیم که هرز برود یا زمین‌های کشاورزی را نابود کند؛ باغستان ظرفیتی است که مانع از هدر رفت آب می‌شود. مرتضی تدین او نیز که از باغداران قدیمی قزوین است و امسال مسئولیت نگهداری ۱۶ هکتار از باغات را بر عهده دارد، می‌گوید: همین نهر‌ها و کانال‌های آبی که در باغستان حاضر و آماده است تا آب را نگه دارد و یا هدایت کند بسیاری از هزینه‌های مدیریت شهری را کاهش می‌دهد؛ درنهایت اینکه اگر برای باغستان هزینه شود در واقع سرمایه‌گذاری برای آینده و آیندگان است. وی با اشاره به اینکه سال گذشته نیمی از باغستان به‌طورکلی خشک باقی ماند؛ خاطرنشان می‌کند: اگر ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب وارد باغستان شود باغستان کشش نگهداری آن را خواهد داشت؛ آبی که هم کم‌آبی را برطرف می‌کند، هم املاح و مواد معدنی دارد و هم به سفره‌های آب زیرزمینی تزریق خواهد شد. هدایت بارندگی‌ها و سیلاب اخیر به باغهای سنتی معاون عمرانی استاندار قزوین درخصوص نقش باغستان در بحران اخیر می‌گوید: باغها از گذشته تا کنون به‌عنوان یک طرح آبخوان عمل می‌کردند و یکی از دلایل اصلی احداث این باغها نیز جلوگیری از سیل و ورود آب به شهر بوده است. علی فرخزاد، بیان می‌کند: آبخوان‌داری یکی از نقش‌های کلیدی باغات سنتی قزوین بوده و در دوران پایتختی این شهر (قزوین در دوره صفوی به مدت پنجاه سال پایتخت ایران بوده است) از باغستان سنتی به‌عنوان طرح آبخوان‌دار استفاده می‌کردند تا بخشی از سیلاب به داخل باغات هدایت شود.
معاون عمرانی استاندار قزوین در ادامه با اشاره به استفاده از باغستان در بارندگی اخیر بیان می‌کند: ما در سه نقطه رودخانه «وَشتِه»، رودخانه «بازار» و بند «اَرِنجَک» از ظرفیتی که آب به سمت باغها هدایت می‌شد استفاده کردیم. وی تأکید می‌کند: با توجه به اینکه باغات از روز‌های قبل از بارندگی، دو یا سه مرحله آبگیری شده بودند و از نظر اجرایی شاید احتیاج به آب نداشتند و درختان در مرحله شکوفه بودند؛ بعضی از باغداران تمایلی برای ورود سیل به باغ خود نداشتند، اما مساعدت کردند و بخش زیادی از سیلاب به داخل باغات سنتی هدایت شد. با توجه به اینکه باغداران اعلام آمادگی می‌کنند تا تجربیات خود را در اختیار مسئولان قرار دهند و در مدیریت سیلاب احتمالی کمک حال مسئولان باشند؛ مدیران شهری و استانی هم از این امر قدردانی و از این پیشنهاد استقبال می‌کنند.
استقبال مدیریت بحران از پیشنهاد‌هایی که منجر به کاهش خسارت می‌شود مدیرکل مدیریت بحران استان قزوین در این باره می‌گوید: جلساتی که به‌عنوان شورای هماهنگی برگزار می‌شود اعضای مشخصی دارد که قانون آن را تعیین می‌کند لذا این امکان که بخواهیم از تشکلها و افراد غیر مرتبط دعوت کنیم وجود ندارد. قدرت‌الله مهدیخانی اضافه می‌کند:، اما باغداران و تشکل‌های مردم‌نهاد که دغدغه‌های این‌چنینی دارند، اگر پیشنهاد و راهکاری دارند که برای هرچه بهتر مدیریت کردن بحران کمک کند از نظرات و پیشنهاد‌های آنان استقبال می‌کنیم. مسئولان روی کمک باغدار‌ها حساب کنند زرنگار یکی از باغداران قزوینی درباره هرچه بهتر مدیریت کردن بارندگی‌ها در مواقع بحران می‌گوید: در حال حاضر وقتی مطلع می‌شویم که بارندگی و سیل در راه است سه کار باید انجام دهیم؛ اول اینکه دبی رودخانه‌های قزوین را از طرح آبیاری استعلام کنیم و بیشتر از دبی رودخانه اجازه ندهیم آب وارد آن شود و در ادامه با کمک باغدار‌ها سیلاب را در رودخانه‌های مختلف پخش کنیم تا به بهترین شکل ممکن از آب بهره ببریم. وی می‌افزاید: به‌هرحال آبی که وارد نهر‌ها می‌شود باید در جایی تخلیه شود؛ عکس‌های هوایی هم نشان می‌دهد ادامه نهر‌های قزوین به کجا منتهی می‌شود لذا با این ابزار می‌توان خروجی آب را مشخص کرد؛ نکته سوم و مهم این است که مسئولان بدون کمترین هزینه می‌توانند روی کمک باغدار‌ها و باغبان‌ها حساب کنند، زیرا آن‌ها دفعه اول نیست که با سیلاب مواجه می‌شوند و می‌توانند به بهترین شکل ممکن این موضوع را مدیریت کنند. زرنگار بیان می‌کند: بخش‌های بسیاری از باغستان با سوداگری‌ها از بین رفته است؛ باغستان را از بین می‌برند تا ساختمان بسازند، اما با همه این‌ها همچنان باغستان مهمترین ابزار برای جلوگیری از سیلاب‌های احتمالی به سمت شهر قزوین است. سایه توسعه غیراصولی و ناپایدار شهری، مانند احداث پل‌های غیرضروری، بلوار‌های عریض و کمربندی‌ها به موجودیت باغستان سنتی قزوین آسیب جدی وارد کرده و بخش زیادی از باغستان را به ویژه در چندین سال گذشته از بین برده است؛ با این همه باغستان در بارندگی‌ها همچنان به عنوان سیل- بند عمل و شهر قزوین را از خطر سیلاب احتمالی حفظ می‌کند. نفس‌های آخر باغستان همانگونه که گفته شد باغستان سنتی قزوین، با قدمت بیش از هزارسال و با وسعت حدود ۲۵۰۰هکتار، در حافظه تاریخی مردم قزوین ثبت شده است. باغستان سنتی، مهمترین شاخص محیط زیستی استان قزوین است که تأثیری فرااستانی دارد و یک تنه در برابر هجوم ریزگرد‌ها و آلودگی‌های صنعتی ایستاده است. هر روز پلی یا جاده‌ای جدید از وسط این میراث بی‌نظیر می‌گذرد و بخشی از آن را نابود می‌کند. درختان چند صدساله قطع می‌شوند. اکوسیستم باغستان بر هم می‌ریزد و جانوران خاص باغستان زیستگاه خویش را از دست می‌دهند. علی رغم مزایا و فوایدی که برای این باغهای تاریخی برشمردیم، متأسفانه مشکلاتی گریبان‌گیر باغستان سنتی قزوین است که حیات آن را تهدید می‌کند. قطعه‌های زمین بایر با چندین درخت بادام خشک شده و بی‌بر و پوسیده، زمین‌های ترک‌خورده و تشنه آب، مزارع سوخته در کنار واحد‌های مسکونی و اداری ساخته شده و در حال ساخت، توصیف وضع کنونی بخش‌هایی از ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار باغستان سنتی شهر قزوین است. راه دسترسی راه دسترسی به باغها و مسیر رفت‌وآمد باغداران از دیگر مشکلات آن‌ها است. موضوعی که به چالش جدی بین سازمان باغستان و سازمان میراث فرهنگی تبدیل شده است. از طرفی باغداران برای رفت‌وآمد نیاز به مسیری هموار دارند؛ از طرف دیگر سازمان میراث فرهنگی مانع ساخت راه آسفالت در مجموعه باغستان است و می‌گوید: برای ثبت جهانی باغستان باید شکل سنتی آن حفظ شود. وهابیان از باغداران سنتی قزوین راه دسترسی را از حداقل‌های لازم برای کار در باغات می‌داند و خاطرنشان می‌کند: منظور ما از ایجاد راه دسترسی ساخت جاده نیست بلکه مسیری است که در آن تیلر و تراکتور بتواند عبور کند.
نبود سودآوری اقتصادی محمد اخوی‌زادگان از باغداران قدیمی استان هم می‌گوید: باغداری سنتی مقرون به صرفه نیست و در شرایطی که کشور امریکا از باغات پسته خود با روش‌های مدرن بیش از ۴ تن محصول در هکتار برداشت می‌کند؛ میزان برداشت ما کمتر از یک تن است. زرنگار یکی دیگر از باغداران از ظرفیت‌های باغستان برای ایجاد اشتغال می‌گوید: اگر باغستان‌ها احیاء شود قادر است سالانه ۳۶۰ هزار کارگر را مشغول به کار کند.
نبود متولی تمامی مشکلات ریزودرشتی که پیش از این برشمردیم، همه معلول تصمیمات ناقص و بعضاً متناقض نهاد‌های درگیر باغستان است. شاید بتوان بزرگ‌ترین و اصلی‌ترین معضل این سرمایه تاریخی را نداشتن متولی مشخص دانست. هرچند سازمان باغستان‌های سنتی شهرداری قزوین برای حل معضلات باغستان تأسیس شد؛ اما آقای صفری شهرداری قزوین می‌گوید: شهرداری بر خلاف مقررات در حال اداره باغستان است در حالی که ما اجازه نداریم در خارج از حریم شهری هزینه کنیم. صفری در ادامه می‌گوید: تاکنون ۲۵ میلیارد تومان در باغستان هزینه شده و به طور متوسط سالانه ۳ میلیارد تومان در این باغات هزینه می‌شود. فرخزاد معاون عمرانی استاندار قزوین هم به نقش مثبت این سازمان در امور مربوط به باغستان اشاره می‌کند و می‌گوید: از سال ۹۰ سازمان باغستان تأسیس شده و تاکنون ۷۰ درصد هزینه‌های باغستان برای خرید تجهیزات و ماشین‌آلات راهسازی و تیم‌های گشت از سوی سازمان باغستان تأمین شده است.
باغستان بیمار است اخوی‌زادگان باغداری است که درجلسات حفظ باغستان شرکت می‌کند و پیگیر مصوبات مربوط به باغستان است؛ می‌گوید: تاکنون بیش از ۱۰۰ جلسه در طول بیش از ۱۶ سال در مورد باغستان تشکیل شده و همه مسئولان از احیاء باغستان حرف می‌زنند، اما در عمل اقدامی برای باغستان نمی‌شود. این باغدار نگران وضعیت باغستان است و ادامه می‌دهد: باغستان قزوین بیمار است و درختانش در حال خشک شدن است و اگر مسئولان فقط نظاره‌گر باشند بزودی این میراث ارزشمند نابود خواهد شد.
طی دهه‌های اخیر، باغهای دیگر شهر‌های ایران از جمله سمنان، اصفهان و قصردشت شیراز از بین رفته است، اما برخلاف بسیاری از سوءمدیریت‌ها و نامهربانی‌ها، باغستان سنتی قزوین تاکنون توانسته به حیات خود ادامه دهد. امروزه شهر‌های مترقی و پیشرفته برای حفظ پایداری خود به ایجاد کمربند سبز در اطراف شهر ملزم شده‌اند پس چگونه است که حفظ این یادگار آبا و اجدادی برای مدیریت استان دشوار و ناممکن شده است؟ باغستان سنتی و کهن قزوین تا چند دهه پیش به وسعت ۴۰۰۰ هکتار، قزوین را، چون حلقه‌ای دربرگرفته بود، اما امروز فقط دو هزارو ۵۰۰ هکتار از آن باقی مانده است. به هر حال اگر چه با شروع سونامی ساخت‌وساز در دو دهه گذشته، این حلقه سبز در قسمت شمالی شهر شکست و صد‌ها هکتار از این مجموعه باغات از بین رفت، اما شهر هنوز از سه جهت دیگر در هوای باغستان نفس می‌کشد و این میراث ارزشمند تاریخی در مسیر ثبت جهانی است. نگارنده: علی صفری الموتی