بررسی آثار مثبت و منفی حذف قیر از بورس کالا

پژوهش خبری صدا وسیما:خروج قیر به‌ عنوان یکی از کلیدی‌ترین فرآورده‌های نفتی از بورس کالا در حالی مطرح می‌شود که بحث‌های موجود در این خصوص مخالفان و موافقانی دارد. مخالفان خروج این محصول بر این باورند که چنین اتفاقی بازار قیر را به‌عنوان یکی از پیچیده‌ترین بازارهای کالایی از شفافیت لازم دور کرده و فضا را برای خودتحریمی و رانت‌خواری فراهم می‌کند، در حالی که موافقان معتقدند خروج قیر از بورس کالا سبب تسهیل صادرات این محصول خواهد شد.

حال با توجه به اهمیت این موضوع ، گروه اقتصاد پژوهش خبری بر آن شد در نشستی پژوهشی با حضور علی پناهی معاون عملیات و نظارت ، عباس یعقوبی مدیرعملیات بازار و محمد حسنی سعدی مدیر روابط عمومی و امور بین الملل بورس کالا به عنوان واسطه و تنظیم کننده روابط عرضه و تقاضا، محسن حیدریان مدیر بازرگانی و محسن ورزشکار مدیر فروش شرکت پالایشگاه نفت جی به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان قیر در کشور و وحید شیخی به نمایندگی از اتحادیه صادرکنندگان نفت ، گاز و پتروشیمی طرف تقاضا و صادرات به بررسی وضعیت و ظرفیت تولید، مصرف و صادرات قیر در کشور و دلایل موافقان و مخالفان حذف یا ماندن در بورس کالا بپردازد.

کارکرد بورس تامین مالی و شفافیت بیشتر برای طرفین معامله است
علی پناهی معاون نظارت و عملیات شرکت بورس کالا: برای بورس کالا با توجه به ماهیت، کارکرد و ماموریتی که دارد فرقی نمی کند چه کالاهایی را عرضه کند مهم آن است که کالاهای استراتژیک یا اساسی و یا موثر در زنجیره بعدی تولید باشند، بطوریکه هم اکنون محصولات پتروشیمی، نفتی، فولادی، کشاورزی، و... در بورس عرضه می شود این نوع کالاها طبعاٌ طبق کارکرد بورس کالا در هر اندازه که در بورس کالا عرضه و معامله شوند دارای ماهیت شفاف تر، قیمت منصفانه تر و احیاناً امکان تامین مالی بیشتر و حتی پوشش ریسک برای طرفین معامله است و این کار کرد و عملکرد اصلی بورس کالا برای تمامی کالاهاست. در نتیجه بورس کالا بستری برای انجام معاملات توسط عرضه‌کنندگان و خریداران با قیمت منصفانه است و ورود اشخاص حقیقی و حقوقی به این بازار دارای فرآیندی است که برایشان منفعت ایجاد می‌کند.

اولین بحث در این ارتباط قیمت منصفانه است. دوم بحث شفافیت است به دلیل اینکه عمده خریداران اشخاص حقوقی هستند، برای اینکه به مشکل مالیاتی برنخورند، با توجه به اینکه اطلاعات به‌صورت سیستمی در اختیار «سازمان امور مالیاتی» قرار می‌گیرد مایل به استفاده از بستر بورس کالا هستند. به علاوه تضمین تحویل کالا و وجه آن برای طرفین و همچنین امکان تامین مالی بسته به شرایط کلی اقتصادی از جمله کارکردهای بورس کالا تلقی می‌شود.
طبیعتاً محصول قیر هم بدلیل اینکه یکی از محصولات کلیدی از منظر صادراتی و هم از منظر اثر گذاری در زنجیره های مختلف در داخل (حوزه راهسازی یا ساختمان و ... بخش های اقتصادی) بدرستی تصمیم گیری شده که در بورس کالا عرضه و کشف قیمت شود و آن چیزی که ما تا بحال طبیعتاً انجام داده ایم براساس مصوبات هم هیات وزیران هم ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز ، قیر در بورس کالا عرضه می شود و از زمان عرضه در بورس کالا تقریباً 45 میلیون تن محصول معامله شده و در حال حاضر حدود 138 شرکت قیری پذیرش شده و معامله می کنند و تقریباً خریداران قیر هم همین حدود خریدار فعال در بخش عرضه قیر در بورس کالا داریم که اگر به تعداد عرضه کنندگان و خریداران نگاه کنیم تعداد قابل قبولی هستند بنابراین تلاش ما و دوستان این است که این خریداران بصورت تناسبی همزمان این امکان را داشته باشند که از هر کدام از عرضه کنندگان یا فروشندگان خریداری کنند و همین مسئله عکس اش نیز صادق است که این امکان در تالار فراهم شده باشد. تا اینجای کار یک بازار عادی است. اما مشکل عرضه قیر در بورس کالا کجاست باید گفت: در این باره از سوی منتقدان چند نکته مطرح می‌شود اول اینکه عرضه ما در بورس کالا اجباری است، واقعیت این است که ارتباطی به بورس کالا ندارد و در فرآیندهای خارج از بورس در راستای شفاف‌سازی معاملات و جلوگیری از شکل‌گیری احتمالی رانت که اتفاقا در مورد قیر نمونه‌ای آشکار هم برای آن وجود دارد تصمیم گرفته می‌شود حال اگر در این‌باره دستگاه‌های سیاست‌گذار که در اینجا شامل وزارتخانه مربوطه، سازمان توسعه تجارت و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و گمرک هستند به جمع‌بندی جدیدی برسند قطعا به تبعات احتمالی آن نیز توجه خواهند داشت.
اما پیچیده گی کار از آنجایی شروع می شود که فرآیند ورود به بورس کالا پیچیده است بعنوان مثال هم تولید کننده قیر 2 هزار تنی در بورس کالا پذیرش شود هم تولید کننده 2 میلیون تنی، چرا با یک خط کش در بورس کالا پذیرش می شوند یکی از مواردی که مخالفان بعنوان شبهه مطرح می کنند این مساله است.

بحث دیگر که بعنوان شبهه مطرح می کنند وجود قیر تهاتری در بورس کالا است. در شرایط عادی شاید بتوانیم تفکیکی بین عرضه کننده های با ظرفیت بالا و پایین قائل شویم در صورتی که قیر تهاتری در بورس عرضه نشود ، اما با وجود عرضه قیر تهاتری تکلیف چیست ؟
ما هم بر این باوریم که شرکتی که ظرفیت سالانه‌اش دو میلیون و ۲۰۰ هزار تن است با شرکتی که ظرفیت سالانه‌اش ۲ هزار تن است نباید با یک خط‌کش اندازه‌گیری شود، به عبارت دیگر الزام برای شرکت‌هایی با ظرفیت مشخص بالایی باشد، ولی این تصمیم به شرطی می‌تواند دارای پیامد مثبت باشد که همزمان تکلیف عرضه قیر تهاتری که هر ساله در قانون بودجه تصویب می‌شود در بورس کالا نیز مشخص شود تا شرکت‌های کوچک از طریق نفوذ قیر تهاتری به بازار عملا شرکت‌های بزرگ با عرضه‌های شفاف در بورس را از گردونه خارج نکنند اگر این الزام وجود نداشته باشد، قطعا شاهد از بین رفتن همین اندک شفافیت در معاملات قیر خواهیم بود.

قیر تهاتری به این مفهوم است که با قیمت تقریباً رایگان ( البته در قانون بودجه 98 بحث قیر تهاتری حذف شده و قرار شده است همانند سال های قبل نباشد ) در بازار وجود دارد و تولید کننده 2 هزار تنی به راحتی می تواند در بستری غیر شفاف که رقم قابل توجه ای هم هست تا 4 میلیون تن را ( میزان صادرات قیر در بورس کالا هم اکنون در حدود 5 میلیون تن) خارج از بازار شفاف عرضه کنند و در این فرآیند غیر شفاف بورس کالا حضور نداشته باشند اتفاقی که می افتد این است که در بازار غیرشفاف اگر قیرتهاتری بدست خریدار می رسد و یک بستر غیر شفاف ایجاد شده و به روش دیگری صادر می شود و عملاً اتفاقی که می افتد این است که در بازار صادراتی کالایی با کیفیت پایین و قیمت های مختلف عرضه می شود که هم به صادرات ضربه می زند و آن را مخدوش می کند و هم به حساب دستگاههای مختلف مانند سازمان امور مالیاتی و بخش گمرک خدشه وارد خواهد ساخت. در بخش دیگری که بورس کالا تاکید دارد و آماده است این است که برای هر نوع معاملات و کمک به طرفین از قراردادهای بلند مدت، نسیه سلف و سلف موازی استاندارد عرضه کند بطوریکه ضمن حفظ شفافیت تسهیلات لازم را نیز برای طرفین معامله فراهم کند.

 بورس کالا در تحریم‌های قبلی هم موفق بود
نکته دیگری که بعضا از سوی برخی «شرکت‌های بزرگ عرضه‌کننده قیر» و هم شاید از سوی شرکت‌های کوچک مطرح می‌شود؛ نگرانی از بحث شفافیت یا فاش شدن اسامی خریداران محصول این شرکت‌ها در شرایط تحریمی و متضرر شدن شرکت‌های خارجی است، به عبارت دیگر این‌گونه مطرح می‌کنند که مشتری خارجی به این دلیل به بورس کالا نمی‌آید که اسمش فاش می‌شود اما سوال ما از این دوستان این است: «مگر اسامی بقیه خریداران بورس کالا در حوزه‌های کالایی غیر از قیر جایی منتشر می‌شود؟» طبق دستورالعمل‌های بورس امکان انتشار این اسامی وجود ندارد و فقط نهادهای نظارتی می‌توانند چنین درخواستی را داشته باشند که بر این مبنا اگر دوستان فکر می‌کنند که چنین نهادهایی اطلاعات را از بورس کالا گرفته و خارج از ضوابط منتشر می‌کنند مسولیت ادعا و اثباتش بر عهده خودشان است. ما در بورس کالا به هیچ عنوان چنین باوری نداریم؛ بنابراین این عدم انتشار اطلاعات برای خریدار از ابتدا وجود داشته و در حال حاضر هم وجود دارد، در نتیجه این اطلاعات مانند اطلاعات بقیه کالاها در جایی منتشر نمی‌شود، بنابراین این اعتراض وارد نیست. از سوی دیگر خریدار خارجی قبل از تحریم‌ها هم به‌صورت مستقیم وارد فرآیند خرید مستقیم از عرضه‌کننده نمی‌شد. ساختار بازار قیر ایران به گونه‌ای است که اگر کسی بخواهد به‌صورت مستقیم خارج از بورس از این بازار خرید کند، این امکان برایش فراهم نمی‌شود. اتفاقا عرضه قیر در بورس به تدریج این آسیب را از بین می‌برد و هزینه مبادله را در میان‌مدت کاهش و بازار قیر ایران برای خارجیان را رقابتی‌تر می‌کند. حال این سوال را مطرح کنیم که در سال‌های ۹۵ و ۹۶ تحریم‌های اقتصادی ایران بیشتر بود یا در سال جاری؟ واضح است که سال‌های یاد شده یکی از پایدارترین بازارها را داشتیم و در واقع نقل و انتقالات مالی به راحتی انجام می‌شد.

بورس کالا مشکل تسویه ارزی ندارد
در پاسخ به روند ارزی ناقص در معاملات بورس کالا که از سوی صادرکنندگان قیر مطرح شده است باید گفت در بورس کالا با توجه به اینکه حساب تسویه ارزی وجود دارد مشکل عملیاتی نداریم و حتی قبل از تشدید تحریم‌ها از طریق برخی بانک‌های عامل، رایزنی‌های لازم جهت نقل و انتقال و تسویه ارزی از طریق چند شعبه مرتبط با بانک‌های یاد شده در خارج از ایران و در کشورهای مختلف اروپایی، آفریقایی و کشور هند به عمل آمد. در این رابطه حتی زمینه صدور کد عرضه‌های قابل رصد بین‌المللی در اطلاعیه‌های عرضه فراهم شد تا خریدار بتواند از خارج از ایران تقاضایش را ثبت کند، ولی با تشدید تحریم‌ها این مهم ابتر ماند که مختص فرآیندهای بورس کالا نیست و در سطح کلان مشکلات مالی کشور قابل طرح است.
اما تسویه ریالی که در حال حاضر انجام می‌شود به دلیل تفاوت کشف نرخ‌های انجام شده در بورس کالا با نرخ ارز سنای فروش، سنای خرید و نیما بود که اتفاقا در یک مقطعی از طرف اتحادیه صادرکنند‌گان فرآورده‌ها نیز درخواست شده بود، به‌رغم این بورس کالا در صدد بازگرداندن تسویه ارزی است ولی یک واقعیت را باید در نظر گرفت، تا زمانی که نوسان نرخ ارز به همین شکل ادامه پیدا کند و تفاوت نسبتا فاحشی بین نرخ محاسبه (نیما) با نرخ بازار (سنا) وجود داشته باشد، این معضل هم برای کالای قیر و هم برای هر کالای دیگری وجود خواهد داشت و سازوکار فعلی هم ناشی از شرایط حاکم بر بازار است.

پناهی، در حالی بورس کالا را دارای زمینه‌های عملیاتی تسویه ارزی می‌داند که معتقد است در زمان تحریم تسویه ارزی صادرکنندگان با مشکل برخورد کرده است، در واقع هر اندازه که زمینه‌های داخلی تسویه ارزی برای صادرکنندگان فراهم باشد ولی در سطح بین‌الملل راه حلی برای رفع این مشکل ارائه نشود، کماکان این روند ادامه خواهد داشت.

معاون عملیات و نظارت بورس کالا ضمن ارائه راهکارهایی برای حل کلی مشکل عرضه قیر در بورس کالا گفت: وضعیت بازار قیر را با این قواعد می‌توان شفاف‌تر کرد و مشکلات آن را تا حدودی حل کرد:
مورد اول: راه‌اندازی و استفاده از قرارداد پریمیوم؛ در جهت پوشش ریسک قیمتی و امکان تسویه مرحله‌ای با توجه به فرآیند تحویل
مورد دوم: اعلام قیمت پایه بر اساس قیمت‌های جهانی.
مورد سوم: عرضه کامل قیر تهاتری در بورس و تسویه آن با نظارت سازمان ناظر مرتبط از جمله سازمان برنامه و بودجه براساس اطلاعات ارسالی بورس کالا
اگر این سه اقدام در کنار تکمیل چرخه تسویه ارزی با کمک بانک مرکزی انجام گیرد به نظر می‌رسد که بازار قیر از شفافیت و کارآمدی لازم برخوردار خواهد شد.
واقعیت این است که موضوع حذف قیر از بورس کالا ارتباطی به بورس کالا ندارد و در فرآیندهای خارج از بورس در راستای شفاف‌سازی معاملات و جلوگیری از شکل‌گیری احتمالی رانت که اتفاقا در مورد قیر نمونه‌ای آشکار هم برای آن وجود دارد تصمیم گرفته می‌شود حال اگر در این‌باره دستگاه‌های سیاست‌گذار که در اینجا شامل وزارتخانه مربوطه، سازمان توسعه تجارت و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و گمرک هستند به جمع‌بندی جدیدی برسند قطعا به تبعات احتمالی آن نیز توجه خواهند داشت.

 رونق بیشتر صادرات قیر با حذف این محصول از بورس
وحید شیخی عضو هیئت مدیره اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی : موضع اتحادیه در این باره هنوز مشخص نیست و به جمع‌بندی در این‌باره دست پیدا نکرده‌ایم ولی قطعا تصمیم این نیست که قیر از بورس کالا خارج شود. شاید اتحادیه درخصوص خروج وکیوم از بورس کالا به‌عنوان خوراک واحدها نظر مساعد داشته باشد ولی درخصوص قیر این‌طور نیست، چراکه اتحادیه بر این باور است که وکیوم باتوم به‌عنوان خوراک واحدها نباید محل رقابت قرار گیرد ولی برای عرضه قیر صادراتی در بورس مشکلی دیده نمی‌شود و بورس در این زمینه تاکنون مشکلی ایجاد نکرده است. به گفته وی مشکلات در حوزه صادرات قیر هم بیشتر به تحریم‌ها مرتبط است و ارتباط دادن این موضوع به بستر بورس کالا چندان درست نیست.
اما اگر اصراری مبنی بر قیمت‌گذاری وکیوم توسط شرکت پخش و پالایش وجود دارد و در شرایط فعلی اگر به دنبال انعطاف بیشتری در بحث قیمت‌گذاری هستند تا قیمت‌ها را کاهش دهند،‌ می‌توانند در قیمت‌های پایه‌ای که اعلام می‌کنند این روند را لحاظ کنند. به غیر از این موارد با عرضه نشدن قیر در بورس کالا اتفاق دیگری نخواهد افتاد و این خروج تنها انعطاف در قیمت‌گذاری را به همراه تعامل مستقیم شرکت‌ها با مشتریان به همراه خواهد داشت.
با این حال اگر قرار است قیر از بورس خارج شود باید نظارت‌های صحیح پس از خروج قیر از بورس کالا انجام شود تا آسیبی متوجه این فضا نشود،‌ الان چرا قیر داخلی به شکل مناسب عرضه نمی‌شود و بازار داخلی چرا معطل نگه داشته شده است؟ در حال حاضر که بازار صادراتی دچار مشکل است، بهترین فرصت است که سهمیه‌های داخلی وزارت راه به میزان حداکثری ارائه شود.

اولین دلیلی که اصرار بر خروج قیر از بورس کالا داریم به این خاطر است که مهمترین دلیل عرضه قیر در بورس کالا بعنوان یک محصول تجاری ایجاد فضای رقابتی بوده است بطوریکه شرکت های مختلف بتوانند در فضای رقابتی خرید کنند ، آیا این موضوع محقق شده است؟ و دومین موضوع بر اصرار خروج از بورس موضوع قیرهای تهاتری است که جدا از قیرهای صادراتی از کانال بورس کالا عرضه می شود در صورتی در قانون 98 بودجه کل کشور موضوع قیر تهاتری کاملاً حذف شده (وکیوم باتوم تهاتری) بصورت ریالی حذف شده که البته ما ایراداتی به آن داریم ولی امروز نتیجه ای که مجلس مصوب کرده این هست که قیر تهاتری بصورت ریالی حذف شود.

طبق مصوبه مقرر گردید که در وکیوم باتوم داد و ستد وجه نقد حذف شود و آنچه که بعنوان که ته مانده برج تقطیر پالایشگاه بصورت وکیوم باتوم هست در اختیار تولید کنندگان قرار گیرد . در شرایط امروز که 45 هزار تا 100 هزار میلیارد تومان با کسری بودجه و نقدینگی مواجهه هستیم احساس کردیم این شرایط، شرایط سازنده تری برای کلیه تولیدکنندگان قیر باشد ضمن اینکه خود دولت پیشنهاد داده شرکت های تهاتری بیایند بصورت تهاتر کالاهای موارد نیاز را تأمین کنند.
فرض کنید 3 میلیون تن بصورت میانگین نیاز روزانه کشور باشد و این را دولت می تواند تهاتر کند با وکیوم باتوم اما امروز تصمیم بر این هست و ما هم براساس این تصمیم جلو می رویم و سعی می کنیم که بازوی نظارت داشته باشیم که همین موضوع به درستی انجام شود و دولت تعهداتش را در ارتباط با پرداخت وجه نقد انجام دهد و شرکت های قیر ساز هم بدهی هایی که از سال 94 و 95 دارند پرداخت کنند حتی در همان حالت تهاتری 1000 میلیارد تومان دولت به شرکت های قیر ساز بدهکار بود که امسال با کلی تلاش این مساله محقق شده است و رفع تعهد دولت شده است. یعنی باید دولت از سال 94 کالا می داد که نداده و امروز قرار است وجه نقد بدهد و امیدواریم که دولت به تعهداتش پایدار باشد.

در ارتباط با بورس کالا باید فضایی می شد برای رقابت شرکت های مختلف بیایند در این فضای رقابتی و معامله بصورت کشف نرخ واقعی انجام شود و رقابت گسترده تری داشته باشد اما نقدی که وارد است این است که انواع خوراک هایی که مصرف واحدهای صنعتی هست در بورس کالا عرضه نمی شود و واحدهای تولیدی در هیچ کجای دنیا خوراک خود خود را از بورس کالا تامین نمی کنند در صورتی که امروز وکیوم باتوم در بورس کالاست و این موضوع، دیگری هست که اتحادیه بدنبال آن هست که حل شود.
در ارتباط با معاملات قیر در بورس کالا نظر مخالف نداریم و می تواند فضایی باشد که یک شرکت بتواند معاملات خود را در بورس کالا انجام دهد امّا الزام اینکه برای صادرات یک محصول بین این همه محصول تجاری که در کشور داریم یک محصول داخل بورس کالا ملزوم باشد، عرضه شود در حالیکه همین محصول چیزی حدود 30 تا 60 هزار میلیارد تومان برای بورس درآمد زایی ایجاد می کند سوال اینجاست که بورس کالا در قبال این موضوع چه خدماتی را به صنف یا تولیدکنندگان قیر ارائه می کند. قیری که معامله می شود ارزش افزوده ایجاد می کند و وقتی خدماتی ارائه می شود به واسطه آن در آمد ایجاد می شود و بورس کالا چه خدماتی را طی این سالها ارائه کرده است از قبیل در آمدزایی عرضه قیر.

موضوع دیگر که شبه ایجاد کرده است این است که چطور تمام خریداران و فروشندگان قیر در بورس کالا ثابت هستند؟ وقتی شرکتی قیر عرضه می کند آیا مشتری جدیدی اضافه می شود یا دوتا مشتری سنتی هستند. خریدار و فروشنده مجبور هستند وارد بورس شوند بخاطر تبصره قانونی که دولت گذاشته است که باید در بررسی کالا هزینه ای را پرداخت کنند تا بتوانند کالای خود را عرضه کنند. به نظر ما موضوع با اهمیتی است که بورس کالا باید نسبت به این موضوع پاسخگو باشند.
در شرایطی هست که معاونت هیدرو کربنی وزارت نفت هم موافق خروج قیر از بورس کالاست و تنها مساله ای که با آن مشکل دارند بررسی فاکتورهای منشأ قیر هست که اتحادیه اعلام آمادگی کرده که این خدمات را ارائه کند. در مجموع بعنوان صنف اتحادیه عدم رضایت داریم از عملکرد بورس، بطوریکه خوراک وارد بورس می شود، سقف رقابت حذف می شود، چطوره تولید کننده ای وارد بورس کالا شود کالایی را بخرد که قبلاً به مشتری فروخته که نمی داند قبلاً با چند درصد رقابت آزاد چند درصد خریده است. قبلاً سقف ده درصدی در بورس بود که نسبت به آن اعتراض داشتیم امّا وقتی می گویم بورس و مزایده باید تفاوتی بین آن دو تا خریدار وجود داشته باشد ولی باز بودن سقف واقعاً یکی از ایراداتی هست که جای سوال دارد و امیدواریم در سال 98 بتوانیم با تعامل صنف این موضوع را مدیریت کنیم.

همچنین از بورس می خواهیم به تذکرات اتحادیه اهمیت بدهند و هماهنگ به سمتی برویم که شرایط را شفاف کنیم با توجه به مشکلات تحریم، قطعاٌ یک شرکت خارجی وارد بورس کالا نمی شود خودش را مطرح کند برای خرید کردن، هزینه های امروز بورس، هزینه های سنگین بالایی است. همین وکیوم باتوم که صحبت می کنیم حدود 10 هزار تومان نزدیک به یک دلار هزینه ایجاد می کند برای یک شرکت قیرساز، در حالیکه در شرایط تحریمی این همه مشکل وجود دارد چرا باید خودمان مشکلاتی دیگری ایجاد کنیم و شاهد تحمیل هزینه های اجباری به شرکت ها باشیم. گمرک دارد نظارت می کند و به اتحادیه دسترسی داده و اطلاعات را داریم رصد می کنیم و چک کردن فاکتور منشأ اصلاً کار پیچیده ای نیست و اتحادیه حاضر است این کار را هم انجام دهد.
در پایان به عنوان نماینده صادرکنندگان معتقدیم بورس کالا در تمامی نقاط جهان به‌عنوان یک واحد رگولاتوری است که فضایی شفاف را بین تولید‌کنندگان (فروشندگان) و خریداران ایجاد می‌کند؛ این اتفاق در ایران جز با همفکری وزارت صمت، سازمان توسعه تجارت و فعالان بازار با بورس کالا امکان‌پذیر نیست و می بایست تغییرات لازم با حضور و همفکری تمام دست اندرکاران این محصول صورت گیرد.

 نفت جی بعنوان بزرگترین تولیدکننده قیر مخالف خروج از بورس نیست
محسن حیدریان مدیربازرگانی پالایشگاه نفت جی ؛ بعنوان بزرگترین شرکت تولید کننده قیر مخالف خروج از بورس نیستم ضمن اینکه انتقاداتی هم به بورس داریم. کل تولید قیر ایران در بهترین حالت بین حدود 5/5 تا 6 میلیون تن در سا ل های مختلف در نوسان بوده است که از این میزان 3 میلیون تن مصرف داخلی است و 3 میلیون 300 تا 3 میلیون و 700 هزار تن در سالهای مختلف صادرات شده است. ایران دومین صادر کننده قیر دنیاست. اولین کشور کره جنوبی است که در سال 5/5 میلیون تن صادرات دارد و همیشه بین ایران و سنگاپور رقابت وجود دارد و یک سالی ایران و یک سال دیگر سنگاپور در رده دوم دنیا قرار گرفته اند .

لزوماً صادرات قیر مترادف با صادرات نفت نیست و کشورهای تولید کننده نفت لزوماً صادر کننده قیر نیستند.
مصرف کل قیر در دنیا در سال 2018، حدود 105 میلیون تن بوده است که اگر تولید ایران را 5/5 میلیون تن در نظر بگیریم ایران در سطح دنیا حدود 5 درصد از کل بازار قیر دنیا را در اختیار دارد. که از این مقدار تولید 5 / 3 میلیون تن صادر می کنیم ولی کل صادرات قیر دنیا روی هم رفته 20 میلیون تن بیشتر نیست یعنی از 105 میلیون تن تولید قیر حدود 85 میلیون تن در کشورهای مختلف تولید کننده برای مصرف داخلی خودشان استفاده می شود. 5 درصد تولید و 16 تا 17 درصد صادرات دنیا را در اختیار داریم در حالیکه عربستان حتی یک تن قیر هم صادرات ندارد و کشورهای منطقه خلیج فارس نیز مانند عمان، امارات، کویت، قطر اصلاً صادرات ندارند حتی وارد کننده هم هستند و تنها رقیب منطقه ای ایران بحرین است که آن هم تولیدش یک دهم تولید ایران است یعنی حدود 600 هزار تن تولید دارد که 450 تا 500 هزار تن را صادر و 100 هزار تن مصرف داخلی دارد در واقع ایران رقیبی در سطح منطقه ندارد در سطح بین المللی هم رقیب اصلی ایران کره جنوبی و سنگاپور هستند و اگر سمت اروپا و آمریکا را لحاظ کنیم باز آنجا اروپا هم صادرکننده قیر است مانند اسپانیا، ایتالیا، یونان، آلبانی و فرانسه که فرانسه از بزرگترین مصرف کنندگان و تولید کنندگان قیر است . در آمریکا تا سال گذشته تولید و مصرف برابر بود اما امسال کمی صادرات داشته است و اخیراً در تحریم ها با اعزام یک کشتی به منطقه تلاش می کند بازار سنتی ایران را تصاحب کند.

خوراکی که در پایشگاه های ایران استفاده می شود خوراک مرغوبی است ولی چون تاسیسات پالایشگاههای ایران قدیمی است بر همین اساس بیشتر مانده برج تقطیر و خلاء به قیر تبدیل می شود ولی در سنگاپور و کره چون از نفت فوق سنگین و سنگین استفاده می کنند آنها را تبدیل به مازوت و قیر می کنند و قیر تنها یک خوراک پالایشگاهی است و تنها کشوری که در دنیا پالایشگاه و قیر ساز جدا دارد ایران است. در هیچ کجای دنیا چیزی به نام قیرساز وجود ندارد و اگر بخواهید قیر بخرید به پالایشگاه مراجعه می کنید اما در ایران در جریان خصوصی سازی سال 80 تا 1382 واحدهای قیرساز از پالایشگاهها جدا شدند که یکسری شرکت قیرساز درست شدند در حالیکه تا قبل از سال 1380 تا 1382 همین قیر در پالایشگاهها تولید و عرضه می شد.

در جریان خصوصی سازی از 7 پالایشگاه قیرساز 6 پالایشگاه را به شستا واگذار کردند تحت عنوان نفت پاسارگاد و یکی را به صندوق بازنشستگی نفت واگذار کردند تحت عنوان شرکت نفت جی که درباره اجرای این سیاست که درست بوده یا خیر نمی شود به راحتی قضاوت کرد شاید در آن شرایط اتخاذ این تصمیم درست بوده که نیاز به بحث کارشناسی بیشتر و مفصل تری دارد ولی آنچه که می توان نتیجه گرفت اینکه اگر قیر همانند گذشته در اختیار پالایشگاهها بود قطعاً الان یک تن صادرات هم نخواهیم داشت و همین تولید کننده های خصوصی و نیمه خصوصی طی این سالها خیلی توانسته اند به صادرات کمک کنند.

 صدور بی رویه پروانه بهره برداری آسیب جدی به قیر است
پروانه های بهره برداری که وزارت صنعت برای تولید کننده های قیر در ایران صادر کرده یکی از مشکلات اصلی بوده بطوریکه صدور پروانه تولید قیر توسط وزارت صنعت،معدن و تجارت انجام شده در صورتی که یک تولید کننده باید خوراکش از پالایشگاه دریافت می کرده و بدون توجه به ظرفیت پالایشگاهی 30 میلیون تن مجوز بهره برداری تولید قیر صادر شده در حالیکه تولید خوراک اولیه قیر ایران در بهترین حالت 5 / 6 میلیون تن است و اگر همه شرایط وفق مراد باشد. و بدون توجه به ظرفیت پالایشگاها همین الان براساس مجوزهای بهره برداری حدود 24 میلیون تن کمبود خوراک داریم و عملاً باید خوراک وارد کنیم تا این واحدها تولید داشته باشند.

نکته دوم: چرا در بقیه محصولات این بحران وجود ندارد و فقط در قیر وجود دارد بخاطر اینکه فرآیند تولید خوراک ماده اولیه قیر بنام وکیوم با توم (که مانده وکیوم برج پالایشگاه) با کمترین سرمایه گذاری می شود تاسیسات تولید قیر درست کرد. در نتیجه وقتی این اتفاق افتاده 30 میلیون تن مجوز صادر شده در بیرون و اطراف پالایشگاهها تاسیسات ساده ای نسبت به سایر تاسیسات نفتی ایجاد کرده اند در نتیجه با بازاری موجه هستیم که 30 میلیون تن مجوز دارد و 6 میلیون تن خوراک.
شرکت نفت جی بعنوان بزرگ ترین کشور صادرکننده سالی یک میلیون تن صادر می کند (33 درصد) و نفت پاسارگاد روی هم رفته 50 درصد بازار صادرات قیر را دارند و 50 درصد دیگر هم توسط بخش خصوصی انجام می شود. اما اینکه چرا در بورس هستیم بخاطر اندک شفافیتی است که از طریق بورس کالا در بازار قیر ایران انجام می شود بطوریکه اگر شفافیت کامل را 100 درصد در نظر بگیریم 5 درصد از این شفافیت از طریق بورس محقق شده است و اگر از بورس خارج شویم همین 5 درصد شفافیت هم نداریم . در ارتباط با انتقاد برخی ها که می گویند تعداد خریداران و فروشندگان سنتی ثابت هستند و یا شفاف نیست باید بگویم خرید و فروش شرکت های نفت جی و پاسارگاد که 50 درصد بازار را در اختیار دارند صوری نیست و تعداد مشتریان مشخص است و کم و زیاد می شود و با توجه به تغییر روش فروش 30 شرکت جدید اضافه شده است و از 150 تا شرکت حدود 110 تا 120 تا شرکت های خارجی به واسطه تحریم ها از ایران خارج شدند پس 50 درصد بازار واقعاً مشتری دارند و اینگونه نیست که معاملات صوری باشد و شاید 10 تا 15 درصد محصول به خود شرکت های زیر مجموعه نفت جی و پاسارگاد از طریق بورس فروخته شود ولی واقعیت این است که بی انصافی است که بگویم چندین سال است تعداد مشتریان ثابت و محدود و شناخته شده هستند و بورس می تواند این موضوع را به خوبی روشن کند.

در بازار آشفته قیر که فرآیند سختی هم نیست و خیلی ها هم سرمایه گذاری کردند و مجوز 30 میلیون تن تولید قیر گرفته اند و همه هم آماده هستند و می توانند در بورس خوراک خرید کنند، بورس کالا را یک گیت کنترلی می دانیم برای پالایش کردن این بازار، از این جهت که بورس قبلاٌ تا سال 1395 هیچ کاری نداشت و یک نفر می توانست 5 میلیون تن عرضه کند بورس انجام می د. اما در حال حاضر بورس پالایش می کند به این معنی که اگر طرف قرار 100 هزار تن قیر عرضه کند آیا 100 هزار تن خوراک خرید کرده است یا خیر؟ چرا؟ این کار به دلیل اینکه قیرهای داخلی قاچاق نشود انجام می شود. و همین الان این نظارت صورت می گیرد بطوریکه در ماه های قبل عرضه های نفت جی بارها تأئید نشد زیرا بورس کالا مدعی بود این مقدار خوراک خریداری نشده است .
گیت پالایش دیگر بورس کالا، مجوز صادراتی است چون با گمرک در ارتباط هستند سیستمی شدند الان می توانند با اطمینان گفت یک تن قیر از ایران قاچاق نمی شود. بخاطر مجوز صادراتی بورس. امّا بورس کالا در جریان تعهد ارزی هیچ حمایتی از صادر کننده نداشته است با اینکه بورس الزام می کند در بورس عرضه کنیم و ریالی تسویه کنیم امّا در تعهدات ارزی حمایتی نداشتند.

دومین انتقاد بعنوان صادر کننده به بورس کالا این است که چرا بعنوان صادر کننده کالا با کیفیت، هیچ نظارتی و بازدیدی از دیگر عرضه کننده ها ندارند که قیر با کیفیت پایین عرضه می کنند. ضعف ساز و کار نظارتی مهمترین ایرادی است که می توان به بورس کالا وارد دانست امّا در نهایت بودن یا نبودن در بورس کالا، صادرات قیر را نه یک تن کم و نه یک تن زیاد می کند بعنوان تولید کننده ای که 25 تا 30 دوره صادرات را داریم بجای اینکه از بورس خارج شویم باید کاری کنیم که بورس ساز و کارهای منظم تر و کاراتر کند و گر نه اولین آسیب خروج از بورس توی چشم اولین صادر کننده قیر خواهد رفت. قیر ایران که توانسته کمی مجدداً اعتبار خودش را کسب کند صد در صد این اعتبار از بین خواهد رفت و دوباره شاهد قاچاق قیر خواهیم بود.

 بورس‌کالا، تنها محمل موجود برای انجام معاملات شفاف
محسن ورزشکار مدیر فروش شرکت پالایشگاه نفت جی ؛ تنها محملی که به شفافیت معاملات کمک می‌کند بورس کالاست که در نبود آن هیچ شفافیتی وجود نخواهد داشت. ما به عنوان یک شرکت نیمه دولتی از انجام معاملات خود در این بازار شفاف استقبال می‌کنیم. اما این بدان معنا نیست که الان معاملات شفاف می باشد و این بورس است که می تواند به شفافیت بیشتر کمک کند. اگر یکسری اطلاعاتی را که بعنوان تولید کننده و صادر کننده به بورس پیشنهاد داده ایم لحاظ شود، خیلی از مشکلات بازار قیر برطرف خواهد شد.
شفافیت یعنی اینکه کسی که قیر را در بورس عرضه کرده، خوراک قبلاً خریده یا خیر؟ یا اینکه خریدار قیر چه کسی یا چه شرکتی است و آیا واقعاً خود خریدار است یا کسی دیگر؟ ما خواستار شفافیت هستیم که بورس می تواند با ساز و کارهای لازم این کار را انجام دهد.
در مورد قیر تهاتری نیز وجودش در بورس کالا خیلی خوب بود ولی امسال بورس کالا اجازه نداد این مساله ادامه داشته باشد و هر چه استدلال کردیم که وجود قیر تهاتری و غیر تهاتری دو موضوع متفاوت هستند زیرا خوراک های آنها با قیمت های متفاوت در اختیار تولید کننده قرار می گیرد و مشکلی بوجود نمی آورد و نظم بازار را به هم نمی زند و می تواند قیر تهاتری و غیر تهاتری قیمت های متفاوت داشته باشند که متاسفانه بورس کالا نپذیرفتند که در نهایت منجر به ضرر بورس هم با حذف معاملات قیر تهاتری شده است.
طبق روال معمول این شرکت تا چندی پیش دو نوع عرضه در بورس کالا داشت. نخست عرضه‌های آزاد بورس کالا و دیگری عرضه‌های خاص برای نهادهایی چون وزارت راه، بنیاد مسکن و سازمان شهرداری که بواسطه بند «ه» تبصره یک قانون بودجه کشور مشمول دریافت قیر تهاتری (هر سال دولت شرکت ملی نفت را مکلف می‌کند تا مقداری قیر را به طور رایگان و به عنوان قیر تهاتری در اختیار برخی ارگان‌های دولتی قرار دهد) می‌شوند.
از ابتدای سال جاری تاکنون به دلیل وجود بحث‌هایی مانند نرخ تسعیر ارز، موضوع نرخ قیرهای تهاتری و غیره تهاتری و صادرات دچار تغییراتی شده که به بروز ناهماهنگی‌هایی انجامیده است؛ این شرایط سبب شده است تا برخلاف میل باطنی خود، قیر تهاتری مجموعه نفت جی را از بورس کالا خارج کنیم. در گذشته عرضه‌هایی مخصوص این نهادها (در بالا اشاره شد) با قیمتی که دولت مشخص می‌کرد، وجود داشت؛ البته این قیمت‌ها با نرخ عرضه آزاد این شرکت در بورس کالا تفاوتی نداشت و در این شرایط مشکلی وجود نداشت؛ اما از زمانی که قیمت قیر تهاتری کمتر از قیمت قیر غیر‌تهاتری توسط دولت اعلام شد، این موضوع نقطه شروعی برای نپذیرفتن بورس کالا از این عرضه‌ها شد؛ این درحالیست که خوراک قیر (وکیوم باتوم) به طور یارانه‌ای از طرف دولت دریافت می‌شود و طبیعی است که قیمت قیری که به نهادهای دولتی فروخته می‌شود، ارزانتر از قیمت قیر در عرضه آزاد بورس کالا باشد. این موضوع، سبب شد تا، قیر تهاتری مورد عرضه شرکت نفت جی (به نهادهای خاص) علیرغم میل باطنیش از بورس کالا خارج شود.
در بحث صادرات هم، اختلافاتی بر سر قیمت‌گذاری با بورس کالا وجود دارد. این موضوع سبب شده برخی شرکت‌ها برای خروج از بورس کالا برای صادرات محصول خود تلاش کنند. گفتنی است، قیمت‌ها اصولا توسط تولید‌کنندگان و عرضه‌کنندگان قیر تعیین می‌شود و حتی اگر این قیمت‌ها خارج از اصول بازار تعیین شده باشند، توسط مکانیزم بازار به تعادل می‌رسند و در این میان نیازی به دخالت نهادهای دیگر وجود ندارد. به نظر شرکت نفت جی اگر مسایل اشاره شده در خصوص معاملات قیر در بورس کالا برطرف شود، این بازار بهترین بستر برای انجام معاملات قیر است.

 عرضه قیر در بورس مصوبه دولت است
عباس یعقوبی مدیرعملیات بازار؛ در بحث ورود قیر به بورس کالا در سال 1386 بر اساس مصوبه دولت انجام شده و ایجاد بازار پتروشیمی، فرآورده های نفتی و بحث صادرات آن نیز با تاکید دولت انجام شده است . همچنین در سال 1389 نیز براساس درخواست خود اتحادیه صادرکنندگان نفت و گاز و پتروشیمی و مجموعه های دیگر از جمله شرکت های قیری تصمیم بر این گرفته شد بدلیل عدم نظارت بر عرضه و قیمت، قیر صادراتی نیز از طریق بورس کالا انجام شود و در سال 1390 مصوبه ای باز تاکید بر عرضه فرآورده های نفتی از طریق بررسی می کند تا در ادامه بورس براساس مصوبات کارگروه تنظیم بازار، ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز و هیات مدیران و خلاصه اینکه همه و همه تاکید بر عرضه از طریق بورس کالا داشتند و در این زمینه قطعاً اشکالاتی نیز وجود دارد امّا از حوزه اختیار بورس کالا خارج است.

در بحث قیمت نیز در سالهای گذشته اینگونه بوده که قیر عرضه می شد قیر تهاتری و غیر تهاتری بصورت مستقیم وکیوم باتوم را خریداری می کردند و در سال 96 نیز براساس مصوبه کار گروه تنظیم بازار تصویب شد قیر تهاتری و غیرتهاتری در بورس عرضه شود اما روش قیمت گذاری غیر تهاتری را مشخص کردند که براساس قیمت کشف شده متوسط قیمت قیر عادی باشد لذا از ابتدای سال 97 و تیرماه با یکسری اتفاقات از جمله بحث ارز 4200 تومانی مطرح شد و فاصله قیمت بین قیر واقعی و قیمت صادراتی به دلیل امکان صادرات اتفاق افتاد که در همین زمینه نیز با تصمیم خود وزارت نفت قیر تهاتری را به نوعی دیگر قیمت گذاری کردند. بخش زیادی از قیر تهاتری بصورت 4200 تومان قیمت گذاری شد با این شرایط بورس کلاً تشخیص داد واقعاً اگر بخواهد این شرایط با کارکرد بورس همخوانی نداشته باشد یا باید از مصوبه کارگروه تنظیم بازار بر اساس قیمت کشف شده تبعیت کنیم یا مصوبه وزارت نفت مبنی بر پایین تر از وکیوم دیگر بود که مشخص نشد شرکت های دیگر چگونه این قیر را دریافت کردند و فاصله قیمت کجا رفته است.لذا این موضوع معمترین دلیل حذف قیر تهاتری از بورس کالا بوده است.
بعنوان بورس هیچگاه فکر کارمزد نبوده ایم بخاطر همین موضوع گفتیم تا زمانی که قیر تهاتری تعیین تکلیف نشود و براساس ضوابط بررسی انجام نشود و انتقاداتی هم به وزارت نفت داشته ایم و گفتیم چنانچه می خواهند تک نرخی عمل کنند و شرایط به گونه ای باشد که فاصله ها ایجاد فساد نکند، قیر تهاتری را هم از طریق بورس عرضه کنید و همه پالایشگاهها هم با این امر موافق بودند امّا تصمیم مقطعی گرفته شد و براساس مصوبه هیات وزیران . بنابراین هر جا که چند نرخی می شود در بحث خوراک آنجا ایجاد اشکال می کند. مثلاً در وکیوم تهاتری قیمت 1500 تومان و وکیوم عادی 2000 تومان بود در نتیجه شرکتی که دریافت می کرد قطعاً رانت استفاده می کنند.

بحث پروانه ها هم بحث مفصلی هست چرا که تعداد پروانه ها خیلی زیاد هست. یکی از نکات مهم در فرآیند بورس کالا بازدید و بازرسی از شرکت هاست که دوره ای انجام می شود هر کسی که می خواهد وارد بورس کالا شود و صادرات داشته باشد حتماً باید یکسری فرآیندها را طی کند که بتوانند خوراک وکیوم را دریافت کند و این هم قبلاً براساس مصوبات تاکید شده است.

بحث کنترل اسناد منشاء ، از دو سال گذشته توافقاتی بین بورس کالا و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز و گمرک شده تمام فرآیندها بصورت الکترونیکی بین این دستگاهها افتاده و قبلاً ممکن بود برخی گواهی های منشاء دارای خطا باشند و گمرک استعلام می کرد دچار مشکل بود امّا از یک و نیم سال گذشته این مشکل نیز برطرف شده است.
تمام شرکت های قیر سازی که در صادرات اقدام کنند حتماً اسناد منشاء کنترل شود زیرا ممکن است برخی وکیوم را از بورس خرید کرده باشند یا اسناد معتبر داشته باشند. امّا اسنادی دارند با قیمت های مختلف که می خواهد اقدام به صادرات داشته باشند که آنها را برگردانده ایم.
کنترل اسناد منشا بزرگترین بخش بورس کالاهست که به شفافیت کمک می کند. خیلی از شرکتهایی که مخالف عرضه در بورس هستند می خواهند فرآیندی غیر شفاف را طی کنند. یکی از اشکالات بیرونی در بورس کالا بخشی است که بر قیر تهاتری نظارتی ندارد که این قیر در کجا مصرف شده است و شفافیت ندارد.

نکته دیگری که بعضا از سوی برخی «شرکت‌های بزرگ عرضه‌کننده قیر» و هم شاید از سوی شرکت‌های کوچک مطرح می‌شود؛ نگرانی از بحث شفافیت یا لو رفتن اسامی خریداران محصول این شرکت‌ها در شرایط تحریمی و متضرر شدن شرکت‌های خارجی است، به عبارت دیگر این‌گونه مطرح می‌کنند که مشتری خارجی به این دلیل به بورس کالا نمی‌آید که اسمش فاش می‌شود اما سوال ما از این دوستان این است: «مگر اسامی بقیه خریداران بورس کالا در حوزه‌های کالایی غیر از قیر جایی منتشر می‌شود؟» طبق دستورالعمل‌های بورس امکان انتشار این اسامی وجود ندارد و فقط نهادهای نظارتی می‌توانند چنین درخواستی را داشته باشند که بر این مبنا اگر دوستان فکر می‌کنند که چنین نهادهایی اطلاعات را از بورس کالا گرفته و خارج از ضوابط منتشر می‌کنند مسولیت ادعا و اثباتش بر عهده خودشان است. ما در بورس کالا به هیچ عنوان چنین باوری نداریم؛ بنابراین این عدم انتشار اطلاعات برای خریدار از ابتدا وجود داشته و در حال حاضر هم وجود دارد، در نتیجه این اطلاعات مانند اطلاعات بقیه کالاها در جایی منتشر نمی‌شود، بنابراین این اعتراض وارد نیست. از سوی دیگر خریدار خارجی قبل از تحریم‌ها هم به‌صورت مستقیم وارد فرآیند خرید مستقیم از عرضه‌کننده نمی‌شد. ساختار بازار قیر ایران به گونه‌ای است که اگر کسی بخواهد به‌صورت مستقیم خارج از بورس از این بازار خرید کند، این امکان برایش فراهم نمی‌شود. اتفاقا عرضه قیر در بورس به تدریج این آسیب را از بین می‌برد و هزینه مبادله را در میان‌مدت کاهش و بازار قیر ایران برای خارجیان را رقابتی‌تر می‌کند.
در بحث انتشار اطلاعات مشتریان براساس قانون نمی توانیم یکسری اطلاعات مشتریان را منتشر کنیم امّا اطلاعات معاملاتی را روی سایت سایت قرار می دهیم. همچنین باز بودن سقف رقابت هم مصوبه کارکرده تنظیم بازار است و برای همه کالاهای بورسی اعمال می شود مانند فولاد، روی، مس، پتروشیمی و ... سقف آزاد گذاشته است. و در نهایت اینکه خروج قیر از بورس کالا به امضای طلایی خواهد شد. و امکان سندسازی و فساد بوجود خواهد آمد و باید دید خروج از بورس چه منفعتی حاصل می شود و چه کسانی از این خروج منفعت کسب می کنند.

 جمع بندی
مدتی است بحث خروج یا حذف قیر به‌عنوان یکی از کلیدی‌ترین فرآورده‌های نفتی از بورس کالا در حالی مطرح می شود که مخالفان و موافقان زیادی دارد. مخالفان خروج این محصول از بورس کالا اعتقاد دارند در شرایط کنونی خروج قیر از بورس می تواند حداقل شفافیت ایجاد شده در بازار را از بین برده و فضا را برای خودتحریمی و ایجاد رانت و فساد فراهم خواهد کرد ، در حالی که موافقان خروج قیر از بورس کالا معتقدند با توجه به فرایند دست و پا گیر و شرایط سخت پذیرش و عرضه قیر در بورس کالا خروج این محصول می تواند زمینه رونق بیشتر صادرات آن را فراهم کند.

اگر امروز در معاملات قیر در بورس کالا مشکلی وجود دارد، باید با همفکری وزارت صمت، سازمان توسعه تجارت، فعالان بازار و بورس کالا این مشکل را حل کرد، اما افرادی که به دنبال خروج معاملات از بورس هستند، شفافیت در اقتصاد را نمی‌خواهند. مخالفان خروج قیر از بورس کالا معتقدند با توجه به پیچیدگی بازار قیر ، متاسفانه امکان سوءاستفاده در این بازار همواره در زمینه صادرات و فعالیت‌های زیرپله‌ای فراهم بوده است و در صورتی که معاملات این محصول از تالار شیشه‌ای بورس کالا خارج شود، دچار خودتحریمی و باز کردن مسیر رانت در این بازار شده‌ایم و خروج این محصول از بورس به بهانه تحریم، و تسهیل زمینه صادرات فرصت رانت و بازگشت فساد به معاملات این کالا را در پی خواهد داشت.
بطوریکه در تجربه گذشته نیز به بهانه تحریم اقدامات زیادی انجام شد که عمده آنها اثرات منفی بر اقتصاد گذاشته است در صورتی که سال‌ها قیر و سایر محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی در بورس کالا معامله می‌شود و دلیل قانع کننده ای برای خروج این محصول از معاملات بورس وجود ندارد. اما موافقان خروج، مشکلات متعددی را برسر راه صادرات این کالا مطرح می‌کنند و ‌ معتقدند عرضه این فرآورده در بورس کالا به‌عنوان مهم‌ترین ماننع در راه صادرات بوده و موجب از بین رفتن اعتبار و جایگاه قیر صادراتی ایران در آسیا و جهان شده است .

مخالفان ماندن قیر در بورس بزرگ‌ترین‌ مشکل صادرکنندگان قیر را تسویه ارزی در فضای بورس کالا می دانند که بسترهای لازم را برای این مهم ایجاد نشده است و حمایت های لازم صورت نگرفته است و این در حالی است که مسوولان بورس کالا اعلام می کنند بسترهای لازم را برای تسویه ارزی در این سازمان فراهم و بسترهای عملیاتی را نیز آماده توصیف می‌کنند، به‌طوری‌که‌ از سوی مسوولان بورس کالا عنوان شده است که حتی قبل از تشدید تحریم‌ها از طریق برخی بانک‌های عامل، رایزنی‌های لازم برای نقل‌و‌انتقال و تسویه ارزی از طریق چند شعبه مرتبط با بانک‌های یاد شده در خارج از ایران و در کشورهای مختلف به عمل آمده است.

موضع صادرکنندگان بعنوان موافقان در قبال خروج قیر صادراتی از بورس کالا موضع اکثر فعالان این صنعت است معتقدند این خروج در شرایط فعلی محرک اشتغال و رشد اقتصادی خواهد بود اما مسئولان بورس کالا اجباری بودن عرضه قیر در بورس کالا را موضوعی بی‌ارتباط به این بازاردانسته و می‌گویند: عوامل خارج از بورس کالا در راستای شفاف‌سازی معاملات و جلوگیری از شکل‌گیری احتمالی رانت در این خصوص تصمیم گرفته‌اند عرضه قیر را به‌عنوان یک الزام معرفی کنند. شکی نیست بورس کالا محیطی برای شفافیت است؛ ولی عرضه در آن نباید برای صادرات یک الزام باشد. وزارت نفت شرایط را باید برای صادرکنندگان قیر تسهیل کند چرا‌که روند کنونی برای صنعت قیر دست‌و‌پاگیر شده است. بر همین اساس کاری که بورس کالا می‌تواند انجام دهد این است که راهکاری ارائه دهد تا تعهد ارزی از دوش صادرکننده برداشته شود و با ایجاد سازوکار و مهیا نمودن بستری برای مشتریان خارجی که بتوانند دلار را به ریال تبدیل کنند. صنف صادرکنندگان قیر در شرایط کنونی مطالبه‌ اصلاح فرآیند ورود قیر صادراتی به بورس کالا را خواستارند زیرا فرآیندی عرضه قیر در بورس فرایندی زمان‌بر است و بر این باورند که در حال حاضر می بایست معاملات قیر از بورس کالا خارج شود تا اصلاحات مورد نیاز انجام گیرد.

پژوهش خبری// محمود نانکلی