سوار بر کِشتی، در صحرای قم

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما از قم، شتر از جمله دام های پر سود و مقاوم است که قرن هاست اهلی شده و به خدمت بشر درآمده است؛ در گذشته های دور، از خودش به عنوان وسیله حمل و نقل استفاده می کردند و از این رو بوده که او را «کِشتی صحرا» نامیده اند؛ در آن روزگار، شیر شتر غذای روزانه مردم بود و پشمش جامه تنشان؛  امروزه اما این حیوان صحرایی کاربردهای گذشته را ندارد ولی گوشت، شیر و سایر فرآورده هایش سود قابل توجهی نصیب شتربانان می کند.

سفر به قلمرو کشتی صحرا

برای دیدنشان باید از پهنه صحرا می گذشتم؛ جایی در جنوب غربی کویر قم.

پس از طی مسیری 40 کیلومتری به شنزارهای کویری رسیدیم؛  تا چشم کار می کرد خاک بود و خشکی؛ گز بود و گون؛ خار بود و خاشاک؛ همان طبیعت کم نظیر و زیبایی که بخش قابل توجهی از مساحت ایرانمان را فرا گرفته است؛

هر چه به قلب کویر قمرود نزدیک تر می شدم، بر تعداد شترها افزوده می شد؛ به راستی که کشتی صحرا لقبی برازنده برای آن حیوان تنومند بود.

 آقای عسگری، ساربانی 75 ساله بود که با تکیه بر چوب دستی اش یک جا ایستاده و منتظر ما بود؛ شتربانی پیشه خود و سه پسرش بود که از کودکی به آن مشغول بودند.

آقای عسگری می گفت: سال هاست خودش، پدرانش و حالا پسرانش رزق زندگی شان را از راه همین شترداری تامین کرده اند؛ راضی بود و شاکر.

چهره اش اصلا به پیرمردها نمی خورد؛ شاید زندگی در طبیعت و سکوت صحرا او را سرحال نگه داشته بود.

کنار یک شتر آبستن با پسر بزرگ آقای عسگری به گفتگو نشستیم؛ شتر ماده مشغول خوردن نوعی علف به ظاهر خشک بود که آقای عسگری می گفت نامش "اِشلون" است؛ علفی که در شوره زار های کویر می روید و فقط شتر می تواند از آن ارتزاق کند.

از دوران بارداری و ویژگی های تکثیر شتر پرسیدم؛ او می گفت شتر هر 2 سال یک بار یک نفر جدید به جمعیت نفرهایشان در دنیا اضافه می کند؛ به این صورت که مدت بارداری اش یک سال طول می کشد و پس از آن 6 ماه تا یک سال به بچه اش شیر می دهد و در این مدت حامله نمی شود.

آقای عسگری از کم خرج بودن این حیوان ناب بیابان می گفت؛ اینکه می تواند بین 8 تا 10 روز آب نخورد و از خارهای بیابانی استفاده کند.

خانواده عسگری 700 نفر شتر دارند که در زمان حضور من در بین گله تقریبا 100 نفر آنها آبستن بودند؛ حسن آقا، پسر بزرگ آقای عسگری می گفت: آغاز بهار فصل زایش شترهاست؛ هر بچه شتر وقتی به دنیا می آید بین 30 تا 40 کیلو وزن دارد.

آقای عسگری پدر در حالی که پا به پای شترهایش در صحرا گشت می زد می گفت: شتر یکی از کم آفت ترین دام هاست؛ در طول همه سال هایی که شتردار بوده ام به ندرت دیده ام که شتری دچار مریضی شود و یا به خاطر آفت خاصی از بین برود.

او می گفت: تا به حال پیش نیامده که از سوی کشتارگاه گزارشی از مریض بودن گوشت شتر به آنها داده شود.

لابلای صحبت کردنمان بود که متوجه یک شتر سفید بسیار زیبا در بین انبوه شترهای قهوه ای آقای عسگری شدم؛ شنیده بودم که پیامبر شتر سفید داشته است اما هیچ وقت این موجود زیبا را ندیده بودم؛ همین بهانه ای شد تا آقای عسگری از نژادهای مختلف شترهایش بگوید.

شتر سفید را شتر شیرازی معرفی کرد و گفت بیشتر برای قشنگی در گله اش اضافه کرده و با شترهای دیگرش از نظر میزان گوشت و پشم که اغلب قهوه ای بودند، فرقی ندارد.

بیشتر شترهای آقای عسگری نژاد کله کوه بودند که بومی کویر قم است؛ به همراه او و پسرهایش به محل نگهداری شترهای دوکوهانه رفتیم؛ شترهایی عظیم الجثه که تقریبا دو برابر شترهای قبلی بودند.

محمد، پسر کوچک آقای عسگری می گفت: نژاد دو کوهانه، نژاد بومی مغولستان است و تقریبا دو برابر شترهای معمولی گوشت می دهد، بدون آنکه مراقبت یا تغذیه خاصی نسبت به گونه های دیگر داشته باشد.

آنها یک جفت از این گونه شتر را ده سال پیش از مغولستان آورده بودند و حالا حدود 20 نفر از آنها را در میان گله شان داشتند.

آقای عسگری از سود خوب این نژاد گفت و در ادامه با لبخندی تاکید کرد: می خواهیم کم کم همه شترهایمان را دو کوهانه کنیم.

پروار بندی یا روش سنتی؟

کم کم به ساعت های پایانی روز نزدیک می شدیم و هوای صحرا رو به سردی می رفت؛ لباس های ما جوابگوی سرمای صحرا نبود، اما لباس گرمی که آقای عسگری پدر بر تن داشت، لباسی متفاوت بود.

جلیقه ای پشمی به رنگ قهوه ای که وقتی کنار یکی از شترهایش می ایستاد، لباسش دقیقا رنگ همان شتر بود؛ آقای عسگری با همان لهجه شیرین مخصوص خودش گفت: لباس من بافته شده از پشم همین شتر است و هوا هر چقدر هم که سرد شود، من با این لباس سردم نمی شود؛ در همین حال دستم را به بدن شتر کشیدم؛ با وجود سردی هوا، بدنش اما گرم گرم بود.

آقای عسگری اما از نبود برنامه ای برای ساماندهی پشم شترها گلایه مند بود؛ او می گفت: این پشم ها با وجود خواص زیاد، خریداری ندارند.

قدم به قدم در صحرا، بوته و خار روییده بود و شترها مشغول نشخوار بودند؛ تغذیه شترها از این نعمت های خدادادی، برای مسئولان منابع طبیعی و آبخیزداری استان نگران کننده بود؛ آنها معتقدند، هر چند شتر بوته را با ریشه نمی خورد اما تغذیه او از این گیاهان باعث تخریب مراتع و افزایش ریزگردها می شود.   

با شتر دار دیگری قرار ملاقات گذاشتم؛ تقریبا در نزدیکی همان محل قبلی؛ با این تفاوت که شترهایش در باربند بودند و از بوته های بیابان بی نیاز.

آقای عبدلی تازه کار بود؛ از سال 94 با 5 نفر شتر شروع کرده بود و حالا 24 شتر دارد.

در کشور ما شتر به دو روش سنتی و مدرن پرورش داده می شوند؛ روش سنتی یعنی همان روشی که آقای عسگری دارد، از رایج ترین روش های حال حاضر ایران است.

آقای عبدلی اما تلاش دارد شتر داری صنعتی را پیش بگیرد؛ همان روش پروار بندی که برای سایر دام ها مثل گاو و گوسفند استفاده می کنند.

او می گفت: هر شتر بعد از به دنیا آمدن، اگر تا 6 ماه مرتب از شیر مادرش تغذیه کند و بنیه بدنی خوبی پیدا کند می تواند رشد مناسبی را داشته باشد.

او توضیح داد پس از آنکه دوران شیرخواری شتر تمام شد، با خوراک مناسبی که به سایر دام ها می دهند می توان پس از 3 تا 6 ماه آن را پروار، و گوشتش را آماده ارائه به بازار کرد.

آقای عبدلی می گفت: یک شتر یک ساله بین 350 تا 500 کیلو گوشت می دهد و اگر کمی بزرگتر شود، یعنی به 2 یا 3 سالگی برسد،  وزنش از 600 کیلو تجاوز می کند و به یک تن هم می رسد.

آقای محسنی از کارشناسان تغذیه که در این سفر ما را همراهی می کرد، گوشت شتر را یکی از سالم ترین و انرژی بخش ترین گوشت های چهار پایان و سایر حیوانات حلال گوشت توصیف کرد و گفت: متخصصان تغذیه با انجام آزمایش بر روی گوشت شتر دریافته اند که گوشت شتر حاوی پروتئین‌ هایی با ارزش غذایی بالا و تعدادی از ویتامین ‌های مفید و مورد نیاز بدن نظیر ویتامین ‌های گروه B و برخی از عناصر معدنی مهم نظیر آهن، فسفر و کلسیم است.

آقای عبدلی در تایید صحبت های آقای محسنی از طبع گرم گوشت شتر گفت و افزود: خود و خانواده ام سال هاست از این گوشت تغذیه می کنیم.

از او در مورد قیمت گوشت شتر در بازار پرسیدم؛ او می گفت: در بهمن ماه که قیمت گوشت شتر در بازار کیلویی 110 هزار تومان بود، کشتار گاه هر شتر زنده را کیلویی 40 هزار تومان از شتر دار می خرید.

این یعنی به ازای هر یک شتر در یک سال رقمی بین 20 تا 40 میلیون تومان نصیب شتردار می شود.

البته این به جز سودی است که شتر داران از شیر، پشم و سایر فرآورده های شتر به دست می آورند.

ثروت هایی که بر باد می روند

آقای عبدلی هم از خواص پشم شتر برایم گفت؛ اینکه اگر از آن کمربند طبی درست کنند بدن را گرم می کند، اما باعث تعریق نمی شود.

او می گفت: فصل بهار فصل چیدن پشم شتر است و هر شتر به طور متوسط  5 تا 6 کیلو پشم می دهد که این میزان برای شتر دوکوهانه بیشتر است.

اما او هم مانند آقای عسگری گلایه مند بود از اینکه هیچ ساماندهی برای این حجم از پشم در کشور وجود ندارد.

آقای عبدلی همچون آقای عسگری گوشه ای از حیات خانه اش را نشانم داد که حجم عظیمی از پشم چیده شده در گونی ها وجود داشت که هیچ استفاده ای از آن نمی شد.

به گفته او سالانه هزاران کیلو از این پشم ها در طبیعت رها می شوند، چرا که نه خریداری برای آنها وجود دارد و نه سازمان یا ارگان یا هیچ کس حتی در بین سرمایه گذاران بخش خصوصی، برنامه ای برای ساماندهی آنها ندارند.

این در حالی بود که وقتی به برخی داروخانه ها یا مراکز فروش لوازم بهداشتی مراجعه کردم بسته بندی های شکیلی از ساق بندها، کمربندها و یا محصولاتی دیدم که ساخته شده از پشم شتر بودند و در کمال تعجب، وارداتی!

شتر و این همه ویژگی

ویژگی های این حیوان سودمند بیابان به همین جا ختم نمی شد؛ ساعت حدود 4 بعد از ظهر بود و من در باربند آقای عبدلی بودم؛ باربندی که به قصد پرورش شتر شیری ترتیب داده شده بود؛ به زمان شیردهی شترها نزدیک می شدیم و کارگر شیردوش شترها را آماده می کرد.

آقای عبدلی که از اعضای اتحادیه شترداران استان بود می گفت قبل از آغاز کارش در این عرصه، در مورد شیر شتر تحقیق کرده است.

او از شیر شتر به عنوان غنی ترین شیر موجود در طبیعت یاد کرد.

آقای محسنی، کارشناس تغذیه هم  بر این باور بود و می گفت: شیر شتر از نظر خواص، نزدیک ترین شیر به شیر انسان است.

او می گفت: این شیر برای بیماران دیابتی بسیار مناسب است و حتی می تواند جایگزین انسولین برای آنها باشد.

شیر شتر اما شیر کمیابی است؛ برایم عجیب بود که شتری با آن هیبت، در مدت بسیار کوتاهی شیردهی اش تمام شد و در آخر حدود 2 کیلو شیر، محصول یک روز او بود؛ کارگر آقای عبدلی می گفت برخی روزها که تغدیه مناسب تری داشته باشند و بچه شان شیر کمتری بخورد، تا 4 یا 5 کیلو هم شیر می دهند.

کمی از آن را امتحان کردم؛ آقای عبدلی اطمینان داد که این شیر جوشاندن احتیاج ندارد؛ بسیار چرب بود و غلیظ؛ مزه اش اما چندان متفاوت از مزه شیرهای پر چرب دیگر نبود.

به گفته آقای عبدلی شتر های نژاد هند و پاکستان بیشترین حجم شیر را می دهند، یعنی حداکثر روزی 20 کیلو؛ او می گفت تلاش دارد صنعت شیر شتر را در استان وسعت بیشتری ببخشد.

به گفته او در حال حاضر شیر شتر در بازار بین 20 تا 25 هزار تومان به فروش می رسد.

آقای عسگری اما بیشتر در کار پروار شتر برای گوشت بود؛ او بیشترین میزان شتر را در بین شتر داران قم دارد.

شترهایی که همگی از مراتع استان تغدیه می کردند و آب مصرفیشان از چاه هایی بود که در مسیر چراگاه ها زده بودند.

در این میان گفتگویی با آقای سوری رئیس اتحادیه شتر داران قم ترتیب دادم.

آقای سوری می گفت: جمعیت شترهای دنیا حدود 26 میلیون نفر  است که کشور سودان و مصر و کشورهای عربی بیشترین تعداد را دارند.

او اضافه کرد: در ایران ما، کویر استان پهناور سیستان و بلوچستان بیشترین شترها را در دل خود جای داده و از مجموع حدود 160 هزار نفر شتر ایران، نیمی از آنها در این استان تمرکز دارند.

وقتی از آمار شترهای استان قم از او پرسیدم گفت: در حال حاضر 7 هزار نفر شتر در قم وجود دارند که بیشترینشان نژاد کله کوه هستند.

به نظر می آمد این تعداد در مقایسه با وسعت11  هزار کیلومتر مربعی  استان قم که بیشتر مساحت آن خشک و بیابان است، تعداد کمی باشد.

آقای سوری معتقد بود مراتع استان ظرفیت پرورش 20 هزار نفر شتر را دارد اما آقای سجادی مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری اعتقاد دیگری داشت.

او می گفت: استان ما در منطقه ای قرار دارد که اگر مراتع آن حفظ نشود می تواند به کانون بحران ریزگرد در فلات مرکزی ایران تبدیل شود؛ چه بسا هم اکنون نیز به علت قطع حق آبه ها و کم آبی دریاچه نمک و کم شدن بارش ها در سال های اخیر شاهد بحران هایی از این دست بوده ایم.

لزوم حمایت از صنعت پروار بندی شتر

آقای سجادی می گفت: اگر بخواهیم هم صنعت شتر داری را در استانمان حفظ کنیم و هم مراتع را، باید شترداری صنعتی را در استان تقویت کنیم و پروار بندی ها را گسترش دهیم؛ یعنی همان که آقای عبدلی پیش گرفته است؛ او البته از نبود برنامه ای منسجم در این زمینه گلایه کرد و گفت: ظواهر امر نشان می دهد که فعلا برنامه ای برای پرواربندی شتر در سطح وسیع وجود ندارد.

قبل از خداحافظی ام با آقای عبدلی و عسگری هر دو می گفتند ما می خواهیم گوشت را در کشور خودمان پرورش دهیم که مردمان محتاج گوشت های خارجی نباشند؛ این در حالی بود که در هفته های گذشته شاهد صف های طولانی از حضور مردم برای خرید گوشت های سرد و گرم وارداتی بودیم.

گفتگوهای من با آقای عبدلی در روزی صورت گرفت که چند ساعت قبل آن، یعنی صبح زود یک بچه شتر به دنیا آمده بود؛  یک بچه شتر ماده که میانگین عمرش 25 سال است و از سال سوم زندگی اش توانمندی بارور شدن دارد؛ با نگاه کردن به آن حس کردم یک بنگاه اقتصادی تمام عیار به دنیا آمده است.

 شش دنگ حواس شتر مادر، به بچه اش بود و اجازه نمی داد کسی به او نزدیک شود؛ از او مراقبت می کرد تا رشد کند و به خدمت انسان درآید؛ شاید اگر تنها یک دنگ از حواس مسئولان مربوطه هم به فواید بی نظیر این حیوان خونسرد و آرام باشد، بخشی از رونقی را که در شهرهای صنعتی به دنبال آن هستیم، در این بیابان های پر از سکوت هم محقق شود.

آقانوری – خبرگزاری صدا و سیما - قم