شکاف فزاینده اروپا و آمریکا بر سر برجام، يک يا چند جانبه گرايي

به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری صدا و سيما؛ روی کار آمدن دونالد ترامپ به عنوان رئیس جمهوری جدید آمریکا در 20 ژانویه 2017 را می توان به مثابه حیاتی دوباره برای سیاست یکجانبه گرایی تلقی کرد . ترامپ در چارچوب شعار "نخست آمریکا "ضمن اولویت دادن به منافع و اهداف آمریکا، البته بدون توجه به سایر کشورها ،بر این عقیده است که سیاست‌های یک جانبه گرایانه و خود محورانه واشنگتن به افزایش قدرت و غلبه این کشور بر رقبایش منجر خواهد شد.اتخاذ این رویکرد از جانب ترامپ انتقادات زیادی را چه از جانب رقبا و چه بوسيله شرکای آمریکا موجب شده است.در برهه کنونی، نه فقط آمریکا با قدرتهای جهانی مانند روسیه و چین و کشورهایی مانند کره شمالی و ایران خصومت می ورزد، بلکه روابط اروپا و آمریکا نیز به دلیل سیاست ها و اقدامات ترامپ دچار تنش و اختلافات جدی شده است.

نگاه منفی به توافقات بین المللی

یکی از مهمترین مشخصه های زمامداری ترامپ،  رویکرد منفی وی در قبال سازمان ها ، توافق ها و پیمان های منطقه  ای و بین المللی است. دولت ترامپ از بسیاری از نهادها و توافقات بین المللی مانند توافق آب و هوایی پاریس ، توافق هسته ای برجام ، پیمان تجارت آزاد دو سوی اقیانوس آرام (تی پی پی) و شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد و یونسکو خارج شده است. ترامپ هم چنین در راستای سیاست تجاری خود تهدید کرده که از سازمان تجارت جهانی نیز خارج خواهد شد ."رابرت مالی" عضو پیشین شورای امنیت ملی آمریکا معتقد است که یکجانبه گرایی دونالد ترامپ موجب انزوای آمریکا شده است. مقامات ارشد اروپایی نیز  ضمن ابراز نارضایی از اقدامات ترامپ ، رویکرد یکجانبه گرایانه وی را به ویژه روند فزاینده خروج آمریکا از توافقات بین المللی از جمله برجام را مورد انتقاد قرار داده اند. این مساله موجب شده تا "هایکو ماس"وزیر امور خارجه آلمان  با تاکید بر ضرورت مقابله با کسانی که با نظم جهانی چندجانبه اعلام جنگ کرده اند، بر نیاز به یک مشارکت جدید با آمریکا وتقویت محور اروپایی در برابر واشنگتن تاکید ورزد. از دیدگاه آلمان صرفنظر از دوره ترامپ، اروپا نیازمند یک مشارکت جدید و متوازن با آمریکا و تقویت ستون اروپایی ائتلاف دو سوی اقیانوس اطلس است.

مقامات ارشد اروپای قدیم مانند آلمان و فرانسه و نیز اتحادیه اروپا معتقدند که  ترامپ به شکلی مشخص و حساب شده ، مبادرت به تخریب همه ابزارها و مقررات چندجانبه‌ گرایی کرده و رویکرد یک جانبه گرایی مبتنی بر کاربرد زور را سر لوحه اقدامات بین المللی خود کرده است. ترامپ در ابتدا از توافق آب و هوایی پاریس و سپس از برجام خارج شد. در عین حال ترامپ مسبب تنش های تجاری با اتحادیه اروپا بوده است. به گفته ژان ایو لودریان وزیر خارجه فرانسه : ترامپ با شعار "نخست آمریکا" وارد کاخ سفید شد اما اکنون وی پای خود را فراتر گذاشته و شعار "آمریکا به تنهایی" را سر می دهد. یعنی آمریکایی که با همه درگیر جنگ قدرت شده ودر هر نوع مذاکره دوجانبه ای بر برتری خود تاکید می‌کند.

برجام و شکاف فزاینده

توافق هسته ای برجام ، توافقی بسیار مهم در زمینه حفظ صلح و امنیت بین المللی محسوب می شود . اما آمریکادر راستای فرو پاشی این توافق در 18 اردیبهشت 1397(8 مه 2018) از آن خارج شد. به رغم اقدام آمریکا، اما دیگر اعضای برجام از جمله اعضای اروپایی آن در چارچوب گروه 1+4 بر سودمندی برجام و ضرورت حفظ آن با اتخاذ تدابیر عملی و موثر به منظور ادامه پایبندی ایران به برجام تاکید کرده اند.

از دیدگاه اتحادیه اروپا برهم خوردن برجام و لغو این توافق، تاثیرات  امنیتی منفی به دنبال داشته ودر عین حال اعتبار دیپلماسی اروپا را بشدت زیر سئوال می برد. این ملاحظات باعث شده تا "فدریکا موگرینی"و سران اروپایی خواهان حفظ برجام با توجه به کارایی آن شوند. موگرینی درادی 1397(ژانویه 2019 )اظهار داشت: با گذشت دو سال و نیم از امضای توافق هسته ای با ایران، این توافق همچنان کار می کند و ماهیت صرفا غیرنظامی برنامه هسته ای ایران را تضمین کرده است.

بروکسل برجام را نمونه ای از یک توافق چند جانبه می داند که می تواند به عنوان الگو و مدلی برای حل و فصل دیگر مناقشات بین المللی نیز به کار رود .با این حال فشارهای دولت ترامپ برای وادار کردن اتحادیه اروپا و تروئیکای اروپایی(آلمان ، فرانسه و بریتانیا) برای خروج از برجام در چند هفته اخیر به ویژه پس از اعلام راه‌اندازی کانال ویژه تجارت با ایران "اینستکس" تشدید شده است.

نشست ورشو

این مساله به ویژه در جریان نشست ورشو  و انتقاد شدید مایک پنس معاون رئیس جمهور آمریکا از رویکرد برجامی اروپا نمود پیدا کرد. پنس، تروئیکای اروپایی (آلمان ، فرانسه و بریتانیا) و  اتحادیه اروپا را به تلاش برای دور زدن تحریم های ایران متهم کرد.پنس همچنین در اظهارات روز پنجشنبه 25 بهمن(14 فوریه) خود در نشست ورشو از اتحادیه اروپا خواست تا به پیروی از دولت ترامپ، از توافق هسته ای تاریخی با ایران خارج شود. پنس مدعي شد ایران "بزرگترین تهدید صلح و ثبات" است. وی همچنین ایجاد کانال مالی اروپا با ایران را اقدامی برای نقض تحریم‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی دانست. اظهارات مایک پنس در نشست ورشو که بر اختلاف بین اروپا و آمریکا درباره ایران صحه نهاده، نشانه بی اعتنایی اتحادیه اروپا و کشورهای بزرگ اروپایی به رویکرد ضد ایرانی واشنگتن و مخالفت آنها با لغو برجام است.واکنش سرد اروپایی ها نشان می دهد که  درخواست پنس با مخالفت قدرت های اروپایی مواجه شده است . "نیلس آنن" دستیار وزیر خارجه آلمان گفت: «پاسخ ما، بسیار ساده است. اروپا به نحوی متحد و محتاطانه گام بر می‌ دارد. ما روی فشار و گفت‌وگو حساب کرده‌ایم. اروپا پای برجام می‌ایستد.»

انتقادات پنس  همچنین هشداری بر سرد شدن هرچه بیشتر روابط آمریکا و اروپا است که در حال حاضر نیز بر سر مسائلی مانند توافق آب و هوایی پاریس، جنگ تجاری ، میزان مشارکت در ناتو و بودجه دفاعی اروپایی ها دچار تنش است. کما اینکه موگرینی در باره سوالی که در مورد سخنرانی پنس پرسیده شد، از جواب دادن طفره رفت و با خبرنگاران نیز گفتگو نکرد.این مساله نشان می دهد که وی ضمن عدم موافقت با دیدگاه پنس ، خواهان رویارویی جدید با واشنگتن نیست و به همین دلیل ، از موضع گیری در این زمینه خوداری کرده است.

مرحله حساس

اکنون اختلافات اروپا و آمریکا برسر ایران و برجام به مرحله حساسی رسیده است ."برایان هوک"رئیس "گروه اقدام ایران" در وزارت خارجه آمریکا  در گفت وگو با روزنامه الشرق الاوسط تصریح کرد آمریکا و اروپا اختلاف‌هایی در تاکتیک و سبک تعامل با ایران دارند."

به رغم فشارهای واشنگتن ، با این حال موضع گیری جدید مقامات ارشد اتحادیه اروپا و تروئیکای اروپایی نشانگر عزم آنها برای حفظ این توافق است. "فدریکا موگرینی" مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا عصر جمعه 26 بهمن (15 فوریه)در کنفرانس امنیتی مونیخ تاکید کرد :اروپا علیرغم تمامی فشارها به اجرای کامل برجام ادامه خواهد داد. به گفته وی ، حفظ توافق هسته‌ای با ایران "مساله‌ای امنیتی" است.مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا همچنین در دیدار با جواد ظریف وزیر خارجه ایران بر عزم راسخ این اتحادیه برای حفظ برجام که کماکان در تحقق اهدافش موفق است و برای امنیت منطقه‌ای و جهانی اهمیت دارد تأکید کرد.

 اروپایی ها بر خلاف آمریکا که ادعا می کند ایران به مفاد برجام عمل نکرده و برجام را یک توافق کارا و موثر برای کنترل فعالیت های هسته ای ایران نمی داند ، معتقدند که نه فقط ایران به همه تعهدات خود در چارچوب توافق هسته ای برجام عمل کرده، بلکه برجام دردستیابی به اهداف خود یعنی جلوگیری از بروز تنش و مناقشه در سطح منطقه ای و بین المللی نیز موفق عمل کرده است.در واقع از نگاه اتحادیه اروپا برجام نمونه ای از یک توافق چند جانبه است موفق در عرصه بین المللی است.به همین دلیل اتحادیه اروپا به دنبال اتخاذ و اجرای تدابیری مانند اجرای مجدد قانون مسدودسازی و نیز ایجاد سازو کار مالی ویژه برای ادامه تعاملات مالی و تجاری و انرژی با ایران رفته است.

این موضع اتحادیه اروپا با تایید دیگر کشورهای بزرگ اروپایی همراه شده است ."هایکو ماس" وزیر خارجه آلمان جمعه شب در کنفرانس امنیتی مونیخ دعوت آمریکا از اروپا برای خروج از برجام را رد کرد.ماس ضمن انتقاد از خروج آمریکا از برجام تاکید کرد : آلمان به همراه بریتانیا و فرانسه تاکنون راه‌هایی را برای حفظ برجام و ادامه آن پیدا کرده‌ اند. وی ضمن تکرار تعهد قدرت‌های اروپایی به برجام اظهار داشت : بدون برجام "منطقه امن‌تر نخواهد بود و اتفاقا به رویارویی آشکار نزدیکتر خواهد شد."آنگلا مرکل صدر اعظم آلمان نیزدر سخنانی در کنفرانس امنیتی مونیخ بر حمایت بر از برجام تاکید و اظهار داشت که برجام توافقی کارآمد است که به حفظ کردنش می ارزد.

موضع خصمانه

دولت آمریکا از زمان اجرایی شدن برجام در 16 ژانویه 2016 کارشکنی‌ها در اجرای این توافق و تلاش برای محروم کردن ایران از مزایای اقتصادی ایران برجام با برداشته شدن تحریم های هسته ای را آغاز کرد. با روی کار آمدن "دونالد ترامپ" در آمریکا این کارشکنی‌ها شدت گرفت .ترامپ در زمان مبارزات انتخاباتی  وپس از ورود به کاخ سفید بارها به برجام تاخته وآن را بدترین توافق نامیده و تهدید کرد کشورش را از این توافق هسته‌ای خارج خواهد کرد."ترامپ" سرانجام در می 2018 به طور یکجانبه با نقض تعهدات واشنگتن ذیل برجام کشورش را از این توافق بین المللی خارج و بازگشت تحریم‌های هسته‌ای را اعلام کرد. به گفته "برایان هوک": واشنگتن به این دلیل از برجام خارج شده است که بتواند فشارهایش علیه تهران را افزایش دهد و سیاست فشار حداکثری علیه ایران را ادامه خواهد داد."

با این حال اقدام آمریکا در زمینه خروج از برجام ، با انتقادات گسترده جهانی بویژه دیگر طرف های امضا کننده برجام روبرو شد. اعضای برجام در قالب گروه 1+4 بر حفظ برجام و تعامل با ایران و یافتن راه کارهایی برای کاهش اثرات  منفی اعمال مجدد تحریم ها علیه ایران از سوی آمریکا تاکید کردند. در این راستا اتحادیه اروپا و تروئیکای اروپایی متعهد شدند تا ساز و کار مالی ویژه ای برای بی‌اثر کردن تحریم‌‌های آمریکا ضد ایران ارائه کند.اروپا در 31 ژانویه 2019 رسما راه‌اندازی کانال ویژه تجارت با ایران "اینستکس" را اعلام کرد.اقدامی که هر چند تاثیرات عملی اندکی در زمینه کاهش تاثیرات تحریم های آمریکا علیه ایران دارد ، اما نشانه ای از مقاومت ساختاری اروپا در برابر امریکا محسوب می شود.هر چند که خواسته ایران بسیار بیشتر از این ها است .تهران خواهان گسترش دامنه  کانال تجاری ویژه اروپا با ایران به همه زمینه های همکاری تجاری و اقتصادی با اروپا است.

جمع بندی

با ادامه و تشدید اختلافات بین آمریکا و اروپا دردوره ترامپ ،چشم انداز مثبتی در زمینه حل و فصل اختلافات متعدد بین دو سوی اقیانوس اطلس وجود ندارد.با توجه به ادامه زمامداری ترامپ برای دو سال دیگر ، اروپایی ها با این واقعیت تلخ مواجه شده اند که تا آینده نزدیک ،امیدی به تغییر رویکرد کنونی آمریکا وجود ندارد. بدین ترتیب دیدارهای مقامات ارشد اروپا و امریکا و رایزنی های آنها بیش از اینکه در راستای حل وفصل اختلافات دوجانبه باشد، بیشتر دیدارهای تشریفاتی و بدون اثر تلقی می شود. اکنون که نشست ورشو به پایان رسیده، مشخص است که این نشست شکاف میان اروپا و آمریکا را افزایش داده است. و همه اینها به خاطرپافشاری لجوجانه دولت ترامپ بر لغو برجام به بهانه تلاش ایران برای دستیابی به سلاح هسته ای است.

سید رضا میرطاهر؛ کارشناس مسائل بين الملل