ترسیم نقشه راه عملیاتی توسعه روابط اقتصادی کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت ایران و نیجریه مطابق با واقعیات موجود از راهکارهای توسعه مناسبات دو کشور است.
در این نوشتار تلاش می گردد پتانسیل و ظرفیت خاص این کشور در زمینه های مختلف بر مبنای نهائی سازی برنامه راهبردی توسعه صادرات غیرنفتی ایران به قاره آفریقا بطور مختصر ، مفید و عملیاتی به عموم مردم و علاقمندان به فعالیت های اقتصادی با قاره آفریقا واکاوی و معرفی شود.
جایگاه نیجریه در عرصه جهانی:
جمهوری فدرال نيجريه با مساحت 923768 كيلومتر مربع در ساحل غربي آفريقا و در مجاورت كشورهای كامرون در شرق ، چاد در شمال شرق ، نيجر در شمال و بنين در غرب واقع شده و اقيانوس اطلس و خليج گينه نيز از سمت جنوب اين كشور را دربرگرفته‌اند. نیجریه از نظر وسعت چهاردهمين كشور پهناور آفريقا و بزرگ‌ترين كشور ساحل خليج گينه در منطقه غرب آفريقا است. بر اساس آخرین برآورد سال 2018 میلادی نيجريه در حدود يكصد و نود و پنج ميليون نفر را در خود جاي داده و از اين نظر پرجمعيت‌ترين كشور قاره آفريقا محسوب مي‌شود.
در اين كشور در حدود 250 قبيله زندگي مي‌كنند كه از نظر زبان و آداب و رسوم متفاوت از يكديگر مي‌باشند. مهم‌ترين قبايل كشور كه نقش مهمي نيز در تحولات سياسي، اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي اين كشور ایفا می نمایند عبارتند از: "هوسا " ، "يوروبا " ، "ايبو " ، "فولاني " ، "كانوري " ، "تيو " ، "ايجاو " و "ادو ".
پايتخت نيجريه از زمان استقلال (1960) تا سال 1990 شهر بندري لاگوس واقع در جنوب نيجريه بود . در سال 1991 میلادی مركزيت سياسي كشور به شهر ابوجا انتقال يافت با اين حال لاگوس همچنان به عنوان پايتخت تجاري نيجريه و مركز تمام تصميم‌گيري‌ها درنظر گرفته می شود . ديگر شهرهاي مهم اين كشور عبارتند از: ايبادان، كانو، ايلورين و زاريا.
اقتصاد:
کشور نیجریه با دارا بودن منابع و معادن غنی و طبیعی فراوان من جمله نفت ، گاز طبیعی، ذغال‌سنگ، طلا، سنگ آهن، سنگ آهک، سرب ، روی ، قلع ، كبالت و خاک بسیار حاصلخیز کشوری بالقوه ثروتمند محسوب می گردد. اقتصاد نيجريه از بدو استقلال متكي بر نفت بوده و اين كشور با تولید حدود دو میلیون بشکه نفت در روز نزديك به 3 درصد از ذخاير نفت جهان را در خود جاي داده است. نفت‌خام نیجریه از نوع سبک و شیرین بوده و بدلیل آن که سولفور آن پایین است در تولید دیزل، سوخت جت و بنزین کارایی بسیار بالایی دارد.
بیش از نود درصد از درآمد ارزی نیجریه از طریق صادرات نفت تامین می گردد ؛ به موازات آن توليد محصولات كشاورزي نيز در ساختار اقتصادي كشور نقش قابل توجهي دارد و نيجريه یکی از بزرگ‌ترين كشورهاي توليد كننده بادام زميني، روغن نارگيل و كاكائو قلمداد می گردد. صنعت گردشگري از دیگر منابع درآمد دولت محسوب می شود .کشور نیجریه در عین حال از نظام توسعه یافته ای در بخش‌های حقوقی، مالی، حمل‌ونقل و ارتباطات و بازار بورس اوراق بهادار برخوردار است بگونه ای که بازار بورس اوراق بهادار این کشور دومین بورس بزرگ در قاره آفریقا بشمار می رود.
براساس جدیدترین آمار ؛ ذخائر طلا و ارز خارجی این کشور در سال 2017 ، 47.6 میلیارد ، تراز بازرگانی نیجریه در سال 2017 مبلغ 40.81 میلیارد دلار صادرات و 35.24 میلیارد دلار واردات و تولید ناخالص داخلی نیجریه در سال 2017 ، 394 میلیارد دلار (رتبه سی ام جهان) بوده است . بدهی های خارجی این کشور در سال 2017 نیز 35.23 میلیارد دلار برآورد گردیده است . مجموع سرمایه مستقیم خارجی جذب شده در سال 2017 ، 3.4 میلیارد دلار اعلام گردیده و دو موسسه اعتبارسنجی بین المللی معتبر Standard and Poor's و Fitch Ratings جایگاه این کشور را از نظر چشم انداز اقتصادی پایدار خوانده اند . صادرات عمده نیجریه عبارت است از: نفت و فراورده های نفتی، سبزیجات، غذای فراوری شده، نوشیدنی، کنجد، سرکه، بادام هندی، بادام زمینی، زنجبیل، چای ترش، تنباکو، کاساوا، کاکائو ، لاستیک و آلیاژهای آلومینیوم.
علیرغم پتانسیل و ظرفیت های والای کشور نیجریه و بهره مندی از ذخائر ارزشمند طبیعی ، اقتصاد نيجريه در طول 5 دهه و نیم پس از استقلال با فراز و نشيب‌هاي زيادي مواجه بوده و مردم اين كشور با وجود ذخاير و منابع عظيم طبيعي مشكلات فراواني را پست سر نهاده اند كه عمدتاً ناشي از سوء مديريت مسئولان عالي‌رتبه كشور بوده است. اتخاذ سیاست های غلط و نامناسب اقتصادی طي چند دهه گذشته ، اتكاء دولت نیجریه به درآمدهاي نفتي و بي‌توجهي به بخش معادن و كشاورزي ، تاثیرپذیری کامل اقتصاد كشور از تحولات قيمت جهاني نفت ، تبعیت از سیاست های دیکته شده بانك جهاني و صندوق بين‌المللي پول ، اجراء ناقص خصوصي‌سازي در سطح كشور ، سیاست های غلط اقتصادی نظامیان در هنگام تصدی دولت ، حملات تروریستی گروه بوکوحرام (از سال 2009 تاکنون) و از همه مهم تر فساد گسترده اداری و مالی دولتمردان عالیرتبه نیجریه از مشکلات قابل توجه این کشور طی نیم قرن گذشته محسوب می شوند که جامعه و اقتصاد اين كشور را همواره تحت فشار قرار داده است.
تاریخ سیاسی:
تا پيش از ورود استعمارگران اروپايي به اين كشور، حكومت‌هاي پادشاهي متعددي در مناطق مختلف نيجريه از جمله شمال وجود داشتند. پرتغالي‌ها نخستين‌بار در قرن شانزدهم وارد اين كشور شده و مناطقي از آن را تحت اشغال خود درآوردند. امپراطوري انگلستان نیز در اواخر قرن نوزدهم با ورود به نيجريه به تدريج سرتاسر كشور را تحت اشغال خود درآورد. نيجريه تا پايان جنگ جهاني دوم بصورت مستقيم توسط كارگزاران انگليسي اداره مي‌شد و بوميان هيچ نقشي در حاكميت سياسي كشور خود نداشتند.
پس از خاتمه جنگ جهاني دوم و با رشد نهضت‌هاي آزاديبخش در اين كشور به تدريج انگليسي‌ها در مقابل بوميان سياه‌پوست عقب‌نشيني نموده و نوعي خودمختاري موقت را به اين كشور اعطا نمودند كه براساس آن نيجريه به فدراسيوني متشكل از ايالات غربي، شمالي و شرقي تقسيم شد. با اوج‌گيري قيام‌هاي مردمي در بخش‌هاي مختلف نيجريه در دهه 1950 كه با حوادث مختلفي همراه بود سرانجام این کشور در سال 1960 به استقلال كامل دست يافت و " الحاج سر ابوبكر تافاواباله وا "( Alhaji Sir Abubakar Tafawa Balewa ) در سمت نخست وزير اجرائی اولين كابينه دولت را تشكيل داد.
چندی بعد، كشور سيستم جمهوري را برگزيد و دكتر "نامید آزيكيوه " (Nnamdi Azikiwe) به عنوان نخستين رئيس جمهور كشور قدرت را بدست گرفت. در سال 1966 گروهي از نظاميان قبيله ایگبو با كودتا عليه دولت قدرت را در دست گرفتند كه در واقع سرآغازي بود بر كودتاهاي نظامي اين كشور. در سال 1967 با شدت گرفتن منازعات گسترده قومي ، جنگ داخلي تجزيه طلبانه خشونت باری موسوم به " جنگ بيافرا " در اين كشور آغاز گردید كه منجر به كشته و زخمي شدن هزاران نفر از مردم اين كشور شده و خسارات فراواني ببار آورد[1]. در سال 1975 ژنرال " مورتالا محمد " (General Murtala Mohammed) عليه حكومت نظامي وقت به رهبري "ژنرال يعقوب گوون "(General Yakubu Gowon ) كودتا كرد و خود قدرت را در دست گرفت ولي يك سال بعد در سال 1976 طي كودتاي ژنرال " اولسگون اوبا سانجو" (Major-General Olusegun Obasanjo) به قتل رسيد.
اوبا سانجو در سال 1979 طي انتخاباتي عمومي دولت را به "الحاج عثمان شهو شاكاري" (Shehu Shagari ) واگذار كرد و او نيز در سال 1983 توسط ژنرال"محمد بوهاري" ( Muhammadu Buhari ) و طي يك كودتاي نظامي بدون خونريزي از حكومت بركنار شد. در دهه های 1980 و 1990 چند كودتاي نظامي ديگر در اين كشور صورت گرفت و پس از بركناري ژنرال بوهاري در سال 1985 ، ژنرال"ابراهيم بابانگيدا" (General Ibrahim Babangida) طي كودتايي وي را سرنگون ساخت. حاكميت بابانگیدا كه توأم با اصلاحاتي بود تا سال 1993 ادامه يافت و در نهايت ژنرال "ساني آباچا" (General Sani Abacha ) قدرت را در دست گرفت.
پس از درگذشت آباچا در سال 1998 ، ژنرال "عبدالسلامي ابوبكر" (General Abdul salami Abu-Bakr ) حاكميت كشور را عهده دار گشت و پس از مدتي كوتاه از قدرت كناره گرفت. پس از آن "اولوسگان اوبا سانجو" مجددا طي انتخابات عمومی به رياست جمهوري نيجريه انتخاب شد و تا سال 2007 بر مسند رياست جمهوري كشور تکیه زد . "عمر يارادوا" (Umaru Musa Yar'Adua ) پنجمين رئيس جمهور غيرنظامي نيجريه بود كه از آن سال تا 2010 رياست جمهوري كشور را برعهده گرفت. پس از درگذشت یارادوا ، گودلاک جاناتان(Good luck Jonathan ) تا سال 2015 میلادی در راس قدرت بود و از سال 2016 ژنرال بازنشسته محمد بوهاری طی انتخاباتی عمومی بار دیگر به عنوان رئیس جمهور ، عالی ترین پست اجرائی کشور نیجریه را عهده دار شده است.
در مجموع مي‌توان گفت تاريخ معاصر اين كشور از ابتداي استقلال مملو از درگيري‌ها و كودتاهاي نظامي مكرر بوده و عليرغم آن كه برخي از كودتاچيان و رؤساي غيرنظامي اصلاحاتي را در رابطه با تشكيل احزاب سياسي، آزادي‌هاي سياسي، توجه به حقوق بشر، آزادي زندانيان سياسي، آزادي مطبوعات، تأمين صلح و امنيت، رفع مشكلات اقتصادي و ... انجام داده اند ولي در عمل بي‌ثباتي سياسي كشور نیجریه مانع از تحقق اهداف ياد شده طي چند دهه گذشته شده است.
نیجریه دروازه ورود ايران به بازار پر رونق غرب آفریقا (زمينه ها و آسيب ها)
دیدار دکتر ظریف و وزیر خارجه نیجریه- تهران 1394
مهم ترین موافقت نامه های امضاء شده بین دو کشور:
امضاء موافقت نامه فرهنگی ایران و نیجریه 1375
امضاء یادداشت تفاهم همکاری های مبارزه با مواد مخدر و روان گردان 1377
امضاء موافقت نامه بازرگاني ایران و نیجریه 1379
امضاء موافقت نامه همکاری های رادیو و تلویزیونی ایران و نیجریه 1384
امضاء يادداشت تفاهم اولین اجلاس كمیسیون مشترك همکاری های دو كشور 1383
امضاء يادداشت تفاهم همکاری های صنعتي 1383
امضاء يادداشت تفاهم تشکیل شورای مشترك همکاری های بازرگانی دو كشور 1386
امضاء موافقت نامه همکاری های گمرکی 1387
امضاء موافقت نامه تشویق و حمایت متقابل از سرمایه گذاری خارجی 1387
امضاء الحاقیه موافقت نامه بازرگانی 1387
امضاء یادداشت تفاهم استاندارد 1387
امضاء برنامه اجرایی همکاری در زمینه صدا و سیما 1387
امضاء یادداشت تفاهم بین سازمان توسعه تجارت و سازمان توسعه تجارت و سرمایه گذاری نیجریه 1389
امضاء یادداشت تفاهم چهارمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری های دو کشور 1391
امضاء یادداشت تفاهم همکاری های صنعتی 1393
امضاء یادداشت تفاهم همکاری های زمین شناسی ، معدن، فرآوری مواد معدنی و متالوژی 1393
امضاء یادداشت تفاهم گردشگری 1393
امضاء یادداشت تفاهم همکاری بین سازمان توسعه تجارت و شورای توسعه صادرات کشور نیجریه 1395
نوع نگرش دولتمردان نیجریه به فعاليت هاي اقتصادی جمهوري اسلامي ايران:
آسیب شناسی روابط اقتصادی ایران و نیجریه:
هرچند از بدو پیروزی انقلاب اسلامی ایران و به دلیل حضور گسترده مسلمانان در نیجریه خصوصا در ایالات شمالی ، رویکرد دو کشور در مسیر توسعه مناسبات اقتصادی و بهره گیری از ظرفیت های طرف مقابل بوده است با این حال در نگاهی آسیب شناسانه باید گفت جمهوری اسلامی ایران طی سه دهه اخیر نتوانسته است به اهداف اقتصادی خود در این بازار بزرگ یکصد و نود میلیون نفری در منطقه راهبردی غرب آفریقا و دستیابی به کشورهای اطراف از مسیر نیجریه نائل آید.
در واقع علیرغم برنامه ریزی های صورت گرفته مبنی بر سرمایه گذاری موسسات دولتی و خصوصی جمهوری اسلامی ایران در زمینه انرژی برق و تاسیس نیروگاه های برق ، تولید و راه اندازی خط مونتاژ تراکتور و احداث خطوط انتقال لوله نفت و گاز در نیجریه طی یک دهه گذشته و با وجود افزایش صادرات ایران به نیجریه در سال 1396 هنوز سیاست گذاری مدون میان مدت و بلندمدتی در قبال این کشور تدوین و طراحی نشده است.
این در حالی است که تاکنون هیات های عالیرتبه اقتصادی متعددی از ایران و نیجریه به کشورهای مقابل سفر کرده و مذاکرات زیادی در زمینه گسترش روابط اقتصادی فیمابین نیز در قالب برگزاری جلسات کمیسیون مشترک اقتصادی صورت گرفته است . با این حال همان گونه که اشاره شد طرفین با وجود بهره گیری از جایگاه دو قدرت سیاسی اقتصادی منطقه ای در خاورمیانه و غرب آفریقا و نقش تاثیرگذار خود در دو قاره آسیا و آفریقا اراده چندانی در عملیاتی نمودن تصمیمات متخذه صورت نداده اند که عمدتا به برخی فراز و نشیب های سیاسی بین جمهوری اسلامی ایران و نیجریه و تحرکات مرموزانه کشورهای غربی و اسرائیل در عدم گسترش مناسبات سیاسی اقتصادی دو کشور بازمی گردد.
این در حالی است که علاوه بر امکان بهره گیری از پتانسیل و توانمندی بالای گروه هشت کشور اسلامی در حال توسعه با نام اختصاری" گروه دی ۸ " (متشکل از کشورهای ایران ، ترکیه ، پاکستان ، بنگلادش ، مالزی ، اندونزی ، مصر و نیجریه) در راستای ارتقاء روابط اقتصادی دو کشور ایران و نیجریه - در بخش های تجارت، صنعت، كشاورزي، انرژي، حمل و نقل و فرهنگ - ؛ از دیگر ظرفیت موجود بین دو کشور نظیر در دستور کار قرار دادن روش تهاتر و مبادله کالاهای مورد نیاز طرفین از طریق تجارت تهاتری نیز بهره برداری مناسبی بعمل نیامده است.
سرمایه گذاری شرکت های ایرانی در بخش های ذیل که بارها طرف نیجریه علاقه خود را ابراز نموده است نیز طی یک دهه گذشته مورد غفلت طرف ایرانی قرار گرفته و چشم انداز مشخصی برای ورود به این عرصه ها در آینده نزدیک وجود ندارد : استخراج طلا ، ذغال سنگ ، نفت و مواد معدنی ذیل آن ، تاسیس پالایشگاه و تجهیزات مربوطه به آن ، تولید اسپری های حشره کش ، اقلام دارویی ، لوله و سیلندر گاز ، کود شیمیایی ، انبارداری و صنعت بسته بندی ، جهان گردی و جذب توریست.
علاوه بر آن طرح تاسیس چند فروشگاه ایرانی عرضه کننده مستقیم تولیدات صنعتی شرکت های دولتی و خصوصی ایرانی در مناطق مختلف نیجریه بویژه شهرهای لاگوس و ابوجا و فراهم آوردن امکان ارزیابی بازار این کشور برای عرضه و فروش محصولات شرکت‌های ایرانی که می تواند دستاوردهای قابل توجهی در توسعه مناسبات اقتصادی دو کشور بدنبال داشته باشد نیز هنوز وارد فاز اجرائی نشده است.
به موازات آن دو کشور هنوز در مورد اتخاذ راهکارهایی عملیاتی برای درنظر گرفتن مشوق‌های تخفیف در مالیات‌های مختلف و عوارض واردات که می‌تواند برای یک دوره سه تا پنج سال ارائه شود به دستاوردهای ملموس و مشخص دست نیافته اند. . توسعه همکاری‌های نمایشگاهی میان دو کشور نیز که باید بصورت سالیانه یا دوسالانه در ایران و نیجریه عملیاتی و بدون وقفه دنبال گردد هنوز در مسیر متوازن و مستمری قرار نگرفته و این نمایشگاه ها تاکنون بصورت مقطعی در نیجریه برگزار شده است.
نگاهی به تبادل هیات های اقتصادی عالی رتبه دو کشور حداقل طی دو دهه گذشته نیز بخوبی نمایانگر این واقعیت است که سیاست های جمهوری اسلامی ایران در مورد کشور نیجریه و بهره گیری از ظرفیت های اقتصادی فراوان این کشور بطور کامل تحقق نیافته است:
سفر هیات بازرگاني به سرپرستي وزير وقت بازرگاني جمهوری اسلامي ايران به نیجريه - 1369
سفر اوبا سانجو رئیس جمهور وقت نیجریه به ایران و امضاء چند یادداشت تفاهم سیاسی اقتصادی-1379
سفر هیات بازرگاني اتاق بازرگاني صنايع و معادن ج.ا.ايران به نیجريه - 1382
سفر اوبا سانجو رئیس جمهور وقت نیجریه به ایران و امضاء چند یادداشت تفاهم سیاسی اقتصادی- 1382
سفر هیات عالیرتبه سیاسي ـ اقتصادي به سرپرستي سیدمحمد خاتمی رياست جمهوری وقت ايران به نیجريه و امضاء چند یادداشت تفاهم سیاسی اقتصادی- 1383
سفر هیات اتاق بازرگانی نیجریه به تهران- 1386
شرکت وزیر وقت بازرگانی ج.ا.ایران و هیات همراه در سومین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری ملی دو کشور - ابوجا 1387
سفر هیات سازمان بازرگانی استان تهران به نیجریه - 1388
حضور محمود احمدی نژاد رئیس جمهور وقت در اجلاس سران D-8 -ابوجا 1389
سفر وزیر امور خارجه نیجریه به جمهوری اسلامی ایران و شرکت در چهارمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری ملی دو کشور 1389
بازدید هیات تجاری نیجریه از نمایشگاه صنعت - 1389
سفر هیات تجاری ج.ا.ایران به نیجریه - 1389
سفر هیات بخش خصوصی ج.ا.ایران به نیجریه - 1393
سفر وزیر وقت صنعت، معدن و تجارت و هیات همراه به نیجریه و برگزاری پنجمین اجلاس کمیسیون مشترک دو کشور - 1393
سفر وزیر صنعت نیجریه به ایران - 1394
سفر وزیر خارجه وقت ج.ا.ایران و هیات تجاری بازاریابی همراه به نیجریه - 1395
سفر رئیس شورای صادرات نیجریه و هیات همراه به تهران - 1395
سفر معاون وزير صنعت، معدن و تجارت و هیات همراه به لاگوس ، بازيد از سفارت سابق ايران در لاگوس و تبديل آن به مركز تجاري ايران 1396
نیجریه دروازه ورود ايران به بازار پر رونق غرب آفریقا(فرصت ها، تهديدها ،ضعف ها و قوت ها)
مهم ترين اقدامات به عمل آمده در چارچوب توسعه روابط اقتصادی دوجانبه:
نمایی از شهر ابوجا پایتخت نیجریه
برگزاری پنج دوره کمیسیون مشترک همکاری های اقتصادی دو کشور ( 1383،1384،1387،1391،1393)
تبادل هیات های عالیرتبه سیاسي، اقتصادي و فرهنگی میان دو كشور
برگزاري چند نمايشگاه كالاهای جمهوری اسلامي ايران در نیجريه
برگزاری همایش معرفی فرصت های تجاری و سرمایه گذاری ایران و نیجریه - 1387
اعزام رایزن بازرگانی جمهوری اسلامی ایران به نیجریه
مشارکت و حضور شرکت های ایرانی در نمایشگاه حاشیه اجلاس سران D-8 -1389
برگزاری سمینار فرصت های تجاری ایران و نیجریه در ابوجا 1389
فرصت ها:
دانشگاه ایبادان
تهدیدها:
نقاط قوت:
نقاط ضعف:
دیدار دکتر ظریف و هیات همراه با محمد بوهاری رئیس جمهور نیجریه –مرداد 1395
راهكارهاي حضور موفق اقتصادی ج .ا .ايران در نیجریه:
اجرایی شدن راهکارهای ذیل می تواند در توسعه مناسبات ایران و نیجریه به ویژه در عرصه روابط اقتصادی راهگشا باشد:
دکتر امیربهرام عرب احمدی
مدیر گروه مطالعات آفریقای مرکزی و جنوبی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران