مرحله ای جدید در تقابل روسیه و اوکراین ؛ دلایل ،روند ها و پیامدها

به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری صدا و سیما؛ اختلافات روسیه و اوکراین که دارای پیوندهای تاریخی، فرهنگی و اقتصادی گسترده ای هستند از سال 2014 و پس از وقوع تغییرات در اوکراین و روی کار آمدن یک دولت غرب گرا آغاز شد  که کی یف از آن به "انقلاب" و مسکو "کودتا" یاد می کند.

پس از آن مناطق دونتسک و لوهانسک در شرق اوکراین که روابط بسیار نزدیکی با روسیه دارند ، خواهان استقلال از دولت مرکزی شدند که خود مقدمه ای برای شروع یک جنگ داخلی بود که تاکنون بیش از ده هزار کشته برجای نهاده است.

اما در شبه جزیره کریمه نیزدر مارس2014 با برگزاری یک همه پرسی با نظارت روسیه، بیش از 97 درصد مردم آن به جدایی از اوکراین و الحاق به روسیه رای دادند که این مساله با مخالفت شدید کی یف و واکنش تند غرب به صورت اعمال تحریم های گسترده علیه مسکو مواجه شده است. بلوک غرب و در راس آن آمریکا انواع تحریم های اقتصادی را علیه روسیه و شخصیت ها و شرکت هایی که در کریمه فعالیت می کنند وضع کرده اند تا روسیه را به واگذاری مجدد کریمه به اوکراین وادار کنند.

اوکراین از جامعه جهانی خواسته است ضمن نپذیرفتن کریمه به عنوان جزیی از خاک روسیه، این کشور را اشغالگر بخوانند و به مسکو برای بازپس دادن این منطقه به اوکراین فشار بیاورند.با این حال مسکو نه فقط به همه این درخواست ها پاسخ منفی داده بلکه با احداث پلی بر روی تنگه" کرچ" Kerch که دریای سیاه را به دریای آزوف متصل می کند ، اتصال زمینی بین روسیه وکریمه را برقرار ساخته که از سوی تحلیلگران به عنوان اقدامی حاکی از عزم مسکو برای حفظ کریمه ارزیابی شده است. ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه بارها تاکید کرده که مسکو در خصوص بازپس دادن کریمه با هیچ کسی مذاکره نمی کند. با این حال درگیری دریایی اخیر  بین شناورهای روسی  واوکراینی در تنگه کرچ بر تنش های کنونی تا حد زیادی افزوده و موجب تحولاتي مهم  در روابط این دو کشور شده است.

تقابل دریایی

تقابل ناوهای نظامی روسیه و اوکراین در دریای آزوف، بحران اوکراین را وارد مرحله جدید کرده است . سازمان امنیت فدرال روسیه شامگاه یکشنبه 4 آذر (25 نوامبر) در اطلاعیه ای ضمن اعلام آماده باش نظامی در منطقه مورد مناقشه با اوکراین اعلام کرد که سه کشتی اوکراینی را توقیف کرده و مرزبانان روسی برای توقیف شناورهای اوکراینی به سوی آنها آتش گشودند و سه خدمه اوکراینی زخمی شدند. سخنگوی شورای امنیت ملی اوکراین نیز اعلام کرد که در پی تنش آبی با روسیه در دریای آزوف، این کشور به حالت آماده باش نظامی درآمده و کمیته نظامی تشکیل شده است.همچنین دولت اوکراین به مدت یک ماه اعلام حکومت نظامی کرد. اوکراینی ها مدعی شدند که شناورهای آنها طبق برنامه ازقبل هماهنگ شده  و اطلاع داده شده از بندر "اودسا"به بندر "ماریپول" در دریای آزوف درحرکت بودند و لذا اقدام نظامی روسها برخلاف کنوانسیون حقوق دریاها بوده است .اما روسها می گویندکه طرف اوکراینی هیچگونه درخواستی برای عبور شناورهای خود از این تنگه ارائه نکرده بود. ماریا زاخارووا سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه روش مقامات کی‌یف در استفاده از کشتی‌های اوکراینی را «راهزنی» نامیدکه با هدف تحريک روسيه صورت گرفته است .از دیدگاه مسکو ، کی یف در ماههای اخیر اقدامات حساب شده  برای افزایش حضور نظامی در دریای آزوف با اعلام آمادگی برای ایجاد پایگاه دریایی و استقرار توپخانه ساحلی با هدف نظامی کردن این دریا انجام داده است . پس از این درگیری نظامی، مسکو ازتحکیم موقعیت نظامی خود درکریمه از جمله استقرار سری جدید سامانه موشکی اس 400 در این شبه جزیره خبر داد .

سناریو ها و اهداف

در زمینه  تقابل دریایی روسیه و اوکراین در تنگه کرچ ، دیدگاههای متفاوتی از جانب تحلیلگران مطرح شده است. سوالاتی درباره"تصادفی" یا "سناریو بودن" این رویداد، مطرح است.بیشتر تحلیلگران معتقدند که این  حادثه نمی تواند اتفاقی باشد. به طور کلی در این زمینه دو دیدگاه وجود دارد.

الف- این رویداد، از طرف روسها و با اهداف و دلایل زیر طراحی شده بود:

-  اقداماتی که روسیه از قبل درخصوص اوکراین انجام داده است از جمله الحاق شبه جزیره کریمه و نیز اقدامات اخیر در دریای آزوف، نشان می دهد که روسیه در راستای برنامه های بلند مدت خود در منطقه، این حادثه را از قبل برنامه ریزی کرده است.

- زمان وقوع این رویداد در مقطع برگزاری اجلاس سران بیست، تلاشی بود تا خبر این تنش تحت تاثیر اجلاس قرار گیرد.

- تلاش روسیه برای انتقام از ترور «الکساندر زاخارچنکو» Aleksandr Zakharchenko رئیس منطقه خودخوانده «دونتسک» از دولت غربگرای اوکراین.

ب: این حادثه طراحی آمریکا و دولت اوکراین با اهداف و دلایل زیر بود:

- اوکراین به تحریک آمریکا چنین اقدامی را انجام داد. چرا که آمریکا به دنبال ایجاد فاصله بیشتر میان اروپا و روسیه است.کما اینکه آمریکا بعد از این حادثه از کشورهای اروپایی به ویژه آلمان خواست تا پروژه مشترک احداث خط لوله گازی نورد استریم -2 با روسیه را لغو کنند.

- آمریکا از طریق دامن زدن به تنش ها به دنبال حضور در منطقه و از جمله حضور نظامی در دریای سیاه است.

- قرار بود در نشست گروه 20، ترامپ با پوتین دیدار کند. در چنین شرایطی، جریان ضد روسیه و ضد ترامپ در آمریکا، این سناریو را اجرا کردند تا این دیدار انجام نشود.

 - دولت آمریکا درصدد گسترش پایگاه نظامی در بندر اودسا است. بروز تنش در منطقه، زمینه ساز حضور نظامی آمریکا در منطقه است. 

- با اینکه این اقدام با تحریک آمریکا و ورود مستقیم اوکراین انجام شد اما دولت اوکراین نیز به این نوع تنش ها نیاز داشت.دلایل متعددی در این زمینه وجود دارد.

نخست ، پترو پوروشنکو رئیس جمهور اوکراین  به دنبال انجام دادن اقدامات نمادین و چالش گرایانه علیه روسیه با هدف جلب آرای مردم اوکراین در انتخابات ریاست جمهوری مارس 2019 است.

دوم  ، اوکراین احساس می کرد که اروپا این کشور را فراموش کرده و با این اقدام بار دیگر به دنبال جلب توجه اروپا به سمت خود بود.

سوم ، در چارچوب بحث حقوق دریاها که اعتراضات مستمر درباره متصرفات کشور دیگر، مانع از به رسمیت شناختن این متصرفات است. اگر اوکراین برای ورود کشتی های خود به تنگه کرچ و آبهای مجاور کریمه در دریای آزوف از روسیه کسب اجازه کند به این معناست که الحاق کریمه را به رسمیت شناخته است. اوکراین قصد دارد تا این پیام را صادر کند که برای اعزام کشتی های خود به این منطقه نیاز به اجازه روسیه ندارد.

چهارم ،  اوکراین با این اقدام درصدد برانگیختن واکنش غرب در مقابل روسیه و تشدید فشارهای غربی ها علیه مسکو به ویژه تحریم های اقتصادی بود.

پنجم، پوروشنکو با این اقدام در آستانه اجلاس گروه 20، درصدد بود تا دیدار ترامپ با پوتین را لغو کند. در واقع مقامات ارشد اوکراین با توجه به برگزاری نشست سران گروه 20 درآرژانتین در اوایل دسامبر در صدد بودند تا با اقداماتی تحریک آمیز بار دیگر ،توجه سران گروه 20 را متوجه بحران اوکراین کرده و با توجه به شرکت پوتین در این نشست ، فشارهای سیاسی علیه وی از جانب قدرتهای غربی و هم پیمانان آنها برای بازگرداندن کریمه و نیز قطع حمایت از مخالفان شرق اوکراین را تشدید کرده و همچنین فشارهای بیشتری را چه در بعد تحریم ها و چه در بعد نظامی علیه روسیه وارد کند.

ششم،  هدف دیگر اوکراین تقویت روابط با ناتو است. این حادثه می تواند باعث گسترش حمایت ناتو از اوکراین و روابط هر چه نزدیکتر نظامی با کی یف شود که نمود آن می تواند افزایش کمکهای تسلیحاتی ، برگزاری هر چه بیشتر رزمایش های مشترک و آموزش نیروهای اوکراینی توسط ناتو به ویژه عضو اصلی ان آمریکا شود.

هفتم ، پوروشنکو سعی دارد تا با این اقدامات، تصویری میهن پرستانه از خود نشان دهد تا حمایت های داخلی از خود را افزایش دهد تا بدین ترتیب شانس خود برای پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری اوکراین را افزایش دهد، به ویژه اینکه وی با رقیبی جدی یعنی یولیا تیموشنکو نخست وزیر اسبق اوکراین مواجه است که از محبوبیتی دو برابر پوروشنکو برخوردار است.

هشتم ، اوکراین با بحران آفرینی در مناطق مجاور روسیه سعی دارد اجازه ندهد مساله شرق اوکراین و الحاق کریمه به فراموشی سپرده شود. وقوع این گونه حوادث می تواند تامین کننده این هدف باشد.

نشست ناتو و بحران اخیرکشورهای غربی و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) از موضع اوکراین آشکارا حمایت کرده و اقدامات مسکو را محکوم کردند که این موضع با استقبال مقامات کی یف مواجه شده است. در عین حال "پترو پوروشنکو" رئیس جمهور اوکراین تلاش دامنه دار برای وارد کردن غرب به مناقشه بین مسکو و کی یف و کسب حمایت نظامی ناتو انجام داده و از ناتو درخواست کمک کرده است. پوروشنکو اظهار داشت: امیدواریم که کشورهای ناتو آماده باشند ناوهای خود را در دریای آزوف مستقر نمایند تا در تامین امنیت اوکراین را همراهی کنند.در واقع اوکراین خواهان پاسخی جامع از جانب ناتو علیه آنچه"رویکرد خصمانه روسیه" در دریای آزوف نامیده، است. "پاولو کلیمکین" وزیرامور خارجه اوکراین گفت: پس از توقیف کشتی ها و ملوانان اوکراینی در تنگه کرچ، دست کم یک عضو ناتو حاضر به افزایش حضور خود در منطقه دریای سیاه شد.

این اقدام یکی از اعضای ناتو که البته نام ان ذکر نشده بیشتر یک اقدام انفرادی  محسوب شده و  ناتو در برهه کنونی با توجه به حساسیت زیاد مسکو به تحرکات این سازمان نظامی در حوزه دریای سیاه و و نیز دریای آزوف ، تلاش می کند از هر گونه اقدامی که تحریک آمیز به نظر برسد احتراز نماید. در این راستا درخواست های اوکراین برای حضور نظامی ناتو از طریق اعزام ناوهای رزمی کشورهای عضو این سازمان نظامی با واکنش منفی ناتو مواجه شده است. بدین ترتیب با وجود اینکه روز سه شنبه  13 آذر (5 دسامبر) در نشست وزرای خارجه کشورهای ناتو در بروکسل ، تحولات دریای آزوف مورد بحث قرار گرفت،  اما هیچ تصمیم و یا اقدام مشخص و ملموسی برای کمک به اوکراین اتخاذ نشد.

سران کشورهای اروپایی نیز درخواست های اوکراین را برای افزایش حمایت از این کشور در برابر روسیه رد کرده اند. بدین ترتیب و با وجود فشارهای اوکراین، ناتو به دلیل هراس از افزایش بیشتر تنش ها، رفتاری محتاطانه در پیش گرفته است.البته ینس استولتنبرگ دبیرکل ناتو چند بار از روسیه خواسته است تا شناورها و ملوانان توقیف شده اوکراینی را بازگرداند و آزادی دریانوردی را در دریای آزوف تضمین کند. 

به نظر می رسد هدف اصلی اوکراین از بحران آفرینی در دریای آزوف این است تا با بزرگ نمایی تهدیدات از جانب روسیه ، غربی ها را وادار به واکنش های جدی در قبال مسکو با صف آرایی نظامی در برابر آن کنند. با این حال دولتهای غربی با توجه به تجربه جنگ روسیه و گرجستان در اوت 2008 به خوبی از این مساله آگاهند که مسکو در قبال تهدیدات علیه امنیت ملی خود واکنش سختی نشان می دهد و حتی تا پای جنگ نیز پیش خواهد رفت .

در عین حال از دیدگاه روسیه ، اقدامات تحریک‌آمیز اخیر اوکراین ،تحرکاتی عمدی و طراحی شده از جانب پوروشنکو است تا با اعلام حکومت نظامی و تشدید موضع گیری های ضد روسی   موجب افزایش محبوبیت خود با توجه به برگزاری انتخابات ریاست جمهوری اوکراین در مارس 2019 شود. با این نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد محبوبیت پوروشنکو به‌شدت کاهش یافته و شکست وی در انتخابات آتی قطعی است.

در عین حال نقش آفرینی آمریکا و تلاش آن برای ایجاد خصومت هر چه بیشتر بین روسیه و واوکراین کاملا ملموس است. واشنگتن بدین ترتیب خواهد توانست  ضمن نفوذ و حضور بیشتر در اوکراین ، در مناطق مجاور روسیه اقدام به استقرار پایگاهها و نیروهای خود نماید. "لوان جاگاریان" سفیر روسیه در تهران اخیرا در یک مصاحبه تاکید کرد که این حادثه به تحریک امریکا و توسط اوکراین صورت گرفته است. به گفته  وی، روسیه برنامه ای برای جنگ با اوکراین ندارد، چرا که روس ها حاکمیت خود را بر کریمه تثبیت کرده و نیازی به اقدامات تنش زا در این منطقه به ویژه درگیری دریایی در دریای آزوف ندارد.

در مجموع به نظر می رسد که درگیری دریایی بین روسیه و اوکراین هر چند  نمی تواند باعث بروز جنگ در منطقه شود، اما بهانه لازم به دولت اوکراین برای کاهش روابط با روسیه را داده است. کما اینکه در چارچوب اقدامات کی یف علیه مسکو ، پارلمان اوکراین  روز پنج شنبه  15 آذر رای به لغو پیمان دوستی با روسیه داد.

نمایندگان پارلمان اوکراین (رادا ) قانون مربوط به لغو پیمان «دوستی، همکاری و مشارکت» بین اوکراین و فدراسیون روسیه را مورد تایید قرار دادند.این سند که از سوی "پترو پروشنکو" رئیس جمهوری به پارلمان تقدیم شده بود، روز پنج شنبه با رای مثبت 277 نماینده به تصویب رسید. این اقدام کی یف گام دیگری در مسیر واگرایی بیشتر از مسکو و گسستن پیوندهای بین دو کشور است که از سابقه ای طولانی برخوردار است.از دیدگاه مسکو، این اقدامات با حمایت آشکار و پنهان غرب و با هدف جدا ساختن هر چه بیشتر اوکراین از روسیه صورت گرفته است.

مقامات ارشد اوکراین در اظهارات و مواضع خود بر درخواست از اروپا و امریکا برای کمک به این کشور در مقابل اقدامات روسیه تاکید می ورزند .در عین حال پوروشنکو علاوه بر اینکه از حامیان اصلی کاهش و حتی قطع کامل روابط با روسیه است، بر شدت عمل غربی ها علیه مسکو از جمله با تشدید تحریم ها علیه روسیه و نیز اعزام ناوهای رزمی ناتو به دریای آزوف برای مقابله با اقدامات مسکو تاکید می کند.

بدین ترتیب انتظار می رود که روابط مسکو و کی یف به سمت واگرایی هر چه بیشتر  و افزایش تنش ها سوق پیدا کند.

نویسنده: سید رضا میرطاهر