این روزها کمتر کسی صنعت پر رونق رنگ سازی سنتی را به یاد دارد، صنعتی که دنیای کوچک مارا با رنگهای طبیعی و دست ساز ،زیبا می کرد و جلوه ای ماندگار به آن می بخشید.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز خوزستان ، در گذشته هاي نه چندان دور ، ساکنان محلی کناره هاي رودخانه دز به حرفه ای مشغول بودند که با بهره گیری از عصاره گیاهانی خاص همچون وسمه، به علم تولید رنگ گیاهی دست یافتند.
وسمه گیاهی علفی و دوساله است ، که درسال اول دارای ساقه و برگ است و در سال بعد، بذرمی دهد. برگ یک ساله آن، دارای ماده آبی رنگ است که از آن رنگ نیلی تولید می شود. در دنیا 30 گونه گیاه وسمه وجود دارد، که سیزده گونه آن در ایران شناسایی شده.
بگفته پژوهشگر تاریخ خوزستان، یکی از بهترين زراعت هاي قديم در خوزستان ، كشت گياه وَسْمَهْ بود كه از آن رنگ نيل به دست مي آمد، نیل بیشتر به شکل گَرد و پودر، عرضه می شد و برای تهیه رنگهای آرایشی و صنعتی مصرف عمده داشت، در گذشته نیل را در رنگرزی پارچه و فرش، نیز به کارمی بردند.
احمد لطیف پور می گوید حدود دويست سال پيش ، كشت گیاه وسمه در شوشتر و دزفول رونق گرفت و در نيمة اوّل قرن نوزدهم ميلادي اين صنعت در دزفول به اوج خود رسيد و بسياري از مردم دزفول در اين صنعت ، مشغول به کار بودند و از کاشت وسمه تا فراوری آن به رنگ نیل را خود انجام می دادند.
حاج محمد نیلساز دزفولی که پدر بزرگش در این حرفه اشتغال داشت مراحل تولید این رنگ را اینگونه می گوید: برگ هاي وَسمَه را پس از درو کردن، در فضاي باز و با استفاده از نور خورشيد خشك مي كردند. آنگاه برگ هاي خشك شده را آسياب ؛ و در ظرف هاي بزرگ حاوي آب مي ريختند و حرارت مي دادند. مايع نیلی رنگي به دست آمده را در حوضچه هاي مخصوصي موسوم به چل حوضون مي ريختند. پس از يك روز، مادّة چسبناكي ته حوض رسوب مي كرد. در پايان کار، رسوبات به دست آمده را از راه خروجي آب كه به حوض ديگري وصل بود، منتقل مي كردند تا به آرامي خشک شوند و حاصل ان پودر آبی رنگی به نام نیل بدست می آمد.
نيل سازی دزفول آنقدر مشهور بود که مادام ديولافوآ در کتاب مشهور ايران ،كلده و شوش می نویسد زراعت نيل وكارخانه هاي متعدّد رنگرزي، شهر دزفول را رونق داده است، با اینکه كه به روش قديم كار مي كنند،اما نخ هاي رنگين زيادي براي بافندگان چادرهاي آبي و سفيد فراهم مي کنند.
ظهیرالاسلام ، مؤلف کتاب شکرستان می گوید: وسمه که حاصلش نیل است، یکی از اقلام مهم صادراتی ایران در گذشته بود و این کالای مهم رنگرزی به کشورهای انگلیس، آلمان و حتی هند و چین ارسال می شد . نیل ساخت دزفول معمولأ از مرغوبیت بیشتری برخوردار بوده و از نظر شفافیت و دوام رنگ، بر سایر محصولات مشابه، برتری داشت.در دزفول خانواده هایی هستند که هنوز با نام خانوادگی نیل ساز ، نیل زن ، نیله زن و وسمه ای ، وسمه گر شهرت دارند .
تبحر ، مهارت و صادرات صنعتگران دزفول در تولید نیل به حدی بوده که این محصول که زمانی از هندوستان وارد ایران می شد ، از دزفول به هندوستان صادر می گردید و همین امر موجب طمع استعمارگران شد.
به گفته پژوهشگر تاریخ خوزستان، رد پای استعمار در از بین رفتن این صنعت سودآور قابل تامل است در کتاب تاريخ دزفول آمده انگلستان هنگامي كه بر هند حكومت مي كرد، رنگ نيل هندوستان را به صورت پودر و به نصف قيمت در دزفول عرضه كرد تا صاحبان كارگاه هاي نيل سازي دزفول ورشكست شدند . انگلستان، بعد از ورشكستگي نيل سازان دزفولي ، قيمت ها را افزايش داد و در نتيجه زيان گذشته را جبران نمود.
عبدالرضا حسنپور گفت : تنها اثری که از صنعت نیلسازی دزفول به جا مانده خرابه ای اطراف پل قدیم دزفول که به عنوان بخشی از تاریخ نیل سازی ایران زمین شناسایی شده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی دزفول هم نوید خبرهای خوشی درخصوص صنعت نیلسازی را می دهد و می گوید مطالعات مقدماتی بازسازی و احیای بافت تاریخی حوضچه های نیلسازی که به چل حوضون معروف هستند درحال انجام است و به زودی ثبت و شناسنامه دار می شود.
حجت اله آریایی، با اشاره به ناشناس بودن این مکان برای بسیاری از خوزستانیها گفت معروفیت این صنعت در کتابهای تاریخی و سفرنامه ها موجب شده بیشتر توریستهای خارجی که به دزفول سفر می کنند مشتاق بازدید از این آثار باشند.
شاید بسیاری از جوانان امروزی، با واژه ی وسمه و یا نیل بیگانه باشند، ولی این دو واژه در ورای خود، تلاش و همت مردان و زنان آن دوران را برای آیندگان ترسیم کرده، که اینک مایه ی مباهات ما در این دوره است. همان طورکه این صنعت ایرانی توانسته بود در گذشته بازارهای جهانی رافتح کند ، امروز نیز درصورتی که شرایط فراهم شود،هنرمندان و صنعتگران می توانند باردیگر قله های ترقی را طی نمایند.
*محمد رستگار