کشت و قاچاق مواد مخدر ، بيش از آنکه يک معضل داخلي براي اقتصاد و معيشت مردم افغانستان باشد، داراي پيامدهاي منفي امنيتي براي کشورهاي منطقه است.
به گزارش سرويس بين الملل خبرگزاري صدا وسيما،افغانستان از سال ۱۹۹۲ به‌عنوان بزرگ‌ترین کشور تولیدکننده تریاک و مواد مخدر در سطح جهان مطرح است. درآمد مواد مخدر ۳۵% از تولید ناخالص داخلی افغانستان را تشکیل می‌دهد و سالانه هزاران تن مواد مخدر در این کشور تولید و به سایر کشورهای جهان انتقال می یابد که ایران یکی از مسیرهای اصلی انتقال این مواد است. هدف اصلی مطالعه حاضر تعیین وضعیت سیاستهای مبارزه با کشت و عرضه مواد مخدر در افغانستان است.
بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد اتخاذ سیاستهای ناپایدار و مقطعی، عدم نگاه جامع به مسئله و نیازهای معیشتی زارعین از دلایل اصلی عدم موفقیت کشاورزان و گسترش کشت مواد مخدر در افغانستان است.
سازوکار ضعيف بخش کشاورزي
در مسیر رشد کشور افغانستان نیز توسعه کشاورزی در چارچوب توسعه ملی یک کشور موردبحث قرار می‌گیرد و به‌عنوان یک بخش اقتصادی مهم نقش حیاتی در توسعه ملی ایفا می‌نماید. کشاورزی در افغانستان به دلیل عدم رشد سایر بخش‌های اقتصادی از قبیل صنعت و تجارت سهم اساسی را در تولید ناخالص ملی داشته است.
در حال حاضر حدود ۷۵ % از مردم افغانستان دهقان هستند و از طریق کشاورزی امرارمعاش می‌کنند. فعالیتهای بخش کشاورزی، عمده‌ترین منبع امرارمعاش در افغانستان می‌باشد. این کشور با دارا بودن شرایط آب‌وهوایی مناسب برای کشاورزی و باغبانی، از مستعدترین مناطق کشت محصولاتی از قبیل کشمش، انار، پسته و بادام به شمار می‌رود. بنابراین توسعه بخش کشاورزی، برای تضمین توسعه اقتصادی کشور ضروری می‌باشد.
در کشور افغانستان استان‌های هلمند، قندهار، ننگرهار، بلخ، کابل، بغلان، سمنگان، پروان، کندوز، تخار و هرات موقعیت و شرایط محیطی بهتری برای توسعه کشاورزی دارند. در این کشور توان بالقوه فراوانی در زمینه کشاورزی وجود دارد که از آن جمله میتوان به فرصتهای رقابتی نظیر دستمزد پایین نیروی کار در این بخش، منابع فراوان آب‌های سطحی و وجود آب‌وهوای مناسب جهت پرورش محصولات مختلف زراعی و باغی اشاره نمود. زمین‌های زراعی افغانستان بیشتر در نواحی شمال و غرب افغانستان قرار دارد و بیشترین غله افغانستان در این نواحی تولید می‌شود. محصولاتی نظیر پسته، زردآلو و انجیر درصد بیشتری از صادرات رسمی این کشور را تشکیل می‌دهند و در کنار آن‌ها سایر محصولات کشاورزی صادراتی مانند کشمش، بادام، سیب، انار و هلو نیز به چشم میخورند. بر اساس تحقیقات سازمان ملل متحد در سال 1387، حدود 8/7 میلیون هکتار زمین قابل‌کشت در افغانستان وجود دارد که 3/3 میلیون هکتار (5/181میلیون جریب) آن میتواند به کشت آبی و 5/4 میلیون هکتار (5/22 میلیون جریب) آن به کشت دیمی و یا بارانی اختصاص داده می‌شود، اما در حال حاضر مجموعاً حدود چهار میلیون هکتار آن تحت کشت می‌باشد.
آسیب های کشت خشخاش
حدود پنجاه سال است که معضل مواد مخدر در سطح جهان به‌صورت یک مشکل فراگیر برای همه کشورها درآمده است و در سراسر جهان، کمتر کشوری وجود دارد که مواد مخدر یکی از مشکلات عمده مردم و جامعه آن نباشد. قاچاق مواد مخدر یکی از تجارت‌های عمده در دنیاست. این تجارت، بعد از نفت و اسلحه، سومین تجارت سودآور دنیا می‌باشد.
اما به علت ماهیت پنهان آن برآوردهای متفاوتی از حجم مالی در گردش آن ارائـه می‌شود. طبق نظر کارشناسان مالی G8 در برآوردی محتاطانه حجم گردش مالی این تجارت بین 500 میلیارد تا 5/1 تریلیون دلار تخمین زده می‌شود.
این حجم پول، قابلیت عظیمی در ایجاد تغییرات در یک کشور دارد و میتواند آثار شگرفی بر ساختارهای هر کشوری بگذارد. کشور افغانستان رتبه اول در تولید خشخاش را در سطح جهان برای دههی اخیر طبق گزارش‌های دفتر مواد مخدر و جرائم سازمان ملل متحد به خود اختصاص داده است.
نکته قابل‌توجه در این امر گسترش سطح زیر کشت خشخاش در این کشور نسبت به سطح جهانی این محصول و در کنار آن عملکرد سه برابری این محصول در کشور افغانستان نسبت به سایر کشورهای تولیدکننده هست که این دو عامل در کنار یکدیگر افزایش شدیدی را در عرضهی خشخاش در کشور افغانستان موجب شده است. کشورهایی ازجمله میانمار، لائوس، مکزیک، تایلند و کلمبیا با اختلاف شدیدی، به ترتیب در رتبه‌های بعدی تولید خشخاش در جهان قرار دارند.
تأثیرات تولید و عرضه مواد مخدر در هر کشور ابعاد گوناگونی از قبیل امنیت ملی، اقتصاد، سیاست خارجی، فرهنگ و... را برمی‌گیرد که البته از یک کشور به کشور دیگر فرق می‌کند.
کشور ایران نیز در همسایگی کشور افغانستان به‌عنوان یکی از مسیرهای اصلی ترانزیت این محصول همواره با مشکلات فراوانی روبه‌رو بوده است و هزینه های مادی و معنوی فراوانی جهت مبارزه باعرضه و قاچاق مواد مخدر تقبل میگردد.
علل ادامه کشت خشخاش
سازمان‌های بینالمللی و دولتها اقدامات پراکنده و محدودی را در خصوص مبارزه با کشت خشخاش و یا جایگزین نمودن آن صورت داده‌اند که تاکنون نتیجه مطلوبی در برنداشته و میزان کشت و همواره تولید این مواد در افغانستان با نوسانات افزایشی همراه بوده است.
علل گوناگونی در این امر دخیل بوده‌اند که ذیلاً به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌شود:
1.عدم تبعیت برخي سازمان ها از دولت مرکزی در امر مبارزه با مواد مخدر؛
2. نبودن عزم ملی در این خصوص؛
3. همکاری ضعيف نیروهای مسلح با دولت مرکزی؛
4. درگیر بودن جنگ‌سالاران در تجارت تریاک جهت تأمیــن هزینه‌ها؛
5. فقر اقتصادی و عقب‌ماندگی اجتماعی کشاورزان افغانی به‌طوری‌که آن‌ها هیچ راه‌حل دیگری برای ادامه زندگی جز کشت خشخاش ندارند؛
6. پرهزینه بودن کشت سایر محصولات کشاورزی در مقایسه با کشت خشخاش؛
7. از بین رفتن زیرساخت‌های اقتصادی افغانستان طی دو دهه جنگ و بیکاری گسترده که باعث تمایل قاچاق تریاک برای کسب درآمد میگردد؛
8. نقش باندهای بینالمللی قاچاق مواد مخدر در ترغیب کشاورزان به کشت خشخاش از طریق تهدید و تطمیع؛
9.همراهی نیروهای خارجی مستقر در افغانستان با مافیای مواد مخدر در انتقال مواد مخدر به خارج از این کشور به‌طوری‌که عمده محصول مواد مخدر از راه هوایی، که در اختیار نیروهای خارجی است، به خارج صادر میگردد.
سازوکار هاي مبارزه با کشت خشخاش
در سالهایی که کشت خشخاش کاهش‌یافته است. قیمت این محصول به‌شدت افزایش‌یافته است و این امر منجر به ترغیب کشاورزان به افزایش کشت خشخاش در سالهای بعدی گشته است. چالش‌های اصلی در مبارزه با کشت و تولید مواد مخدر در مناطقی از افغانستان است که حکومت مرکزی، کنترل زیادی بر آن ندارد.
به‌عبارت‌دیگر در ولسوالی‌ها (استانها) و مناطقی که عمدتاً طالبان بر آن تسلط دارند، کشت خشخاش و تولید مواد مخدر بالا بوده است. آمارهای رسمی دولت افغانستان نیز نشان می‌دهد که بیشترین میزان مواد مخدر در افغانستان، در مناطقی از پنج ولایت هلمند، قندهار، فراه، اروزگان و بادغیس تولید می‌شود، مناطقی که عمدتاً با ناامنی روبرو بوده است.
دولت افغانستان و جامعه جهانی باور دارد که ادامه ناامنی در جنوب و شرق افغانستان، با کشت خشخاش رابطه تنگاتنگی داشته است. بر اساس این گزارش سازمان ملل متحد، 95 درصد کل خشخاش در ۹ ولایت جنوبی و غربی افغانستان کشت‌شده است، ولایاتی که با ناامنی بیشتری دست‌به‌گریبان بوده‌اند.
در راستای مبارزه با کشت خشخاش، اجرای برنامه‌های عمرانی و بهبود اقتصاد روستاییان، از مهم‌ترین پیشنهادهای دولت افغانستان برای مبارزه با مواد مخدر در این کشور است. از طرفی غذای اصلی مردم افغانستان نان گندم است.
دولت افغانستان در نظر دارد که با انجام سیاستهای حمایتی خود میزان تولید گندم را تا سه سال آینده از حدود پنج میلیون تن در حال حاضر، به 5/5 میلیون تن برساند و سیاست جایگزینی کشت خشخاش را نیز به همراه آن اجرایی نماید. همچنین دولت افغانستان تعهد کرده است به ولایاتی که کشت خشخاش را به صفر رسانده‌اند، یک‌میلیون دلار بدهد تا از آن در زمینه بازسازی و تقویت برنامه‌های اجتماعی استفاده کنند.
همچنین اداره مبارزه با جرائم و مواد مخدر سازمان ملل متحد خواستار تهیه یک استراتژی بینالمللی در زمینه مبارزه با مواد مخدر در افغانستان شده است. جامعه جهانی باید به تشویق حکومت افغانستان در راستای تأمین امنیت و کاهش کشت خشخاش ادامه دهد. تا این کشور بتواند حاکمیت قانون را توسعه دهد و به شمار ولایات عاری از کشت خشخاش بیفزاید.
دراین بین سیاستهای جدید بر کمک به کشاورزان و ضربه زدن به شبکه‌های قاچاق مواد مخدر متمرکز است. بخشی از این استراتژی بر کمک به کشاورزان از طریق تقویت درآمدهای جایگزین کشت خشخاش متمرکز است – چیزی که دولت افغانستان همواره بر آن تأکید کرده است- برنامه کشت جایگزین یکی از نکته‌های مهم استراتژی جدید آمریکا در قبال مبارزه با مواد مخدر در افغانستان است که شماری از افغان‌ها این امر را در مبارزه با مواد مخدر مؤثر می‌دانند.
عوامل مؤثر برکشت و عدم کشت خشخاش
اداره مواد مخدر و جرائم سازمان ملل متحد درگزارشی عوامل مؤثر برکشت و عدم کشت خشخاش در افغانستان را موردبررسی قرار داده و سهم هر عامل را برآورد کرده است، که در نمودار زیر به‌خوبی نقش هرکدام از این عوامل نشان داده‌شده است.
جمع بندي
روند کشت خشخاش به‌صورت نوسانی و افزایشی از سالهای اولیه حضور نیروهای بین المللی در این کشور بوده است. اما بااین‌حال با ادامه سیاستهای ناپایدار داخلی و بین المللی و از طرفی شدت گرفتن تلاشها برای کاهش سطح زیر کشت خشخاش در افغانستان، همچنان سطح زیرکشت خشخاش در این کشور افزایش‌یافته است. درواقع به‌طور متوسط در هرسال 14 ولایت از کشور آلوده به کشت مواد مخدر میباشند.در این زمینه نیز دولت افغانستان با تشکیل وزارت مبارزه با مواد مخدر و همکاری سازمان‌های بینالمللی هرساله اقدام به انهدام حضوری مزارع مینمایند.
با وجود سهم بسزای بخش کشاورزی در اقتصاد کشور افغانستان، نبود استراتژی مشخص و عدم توجه جدی به بخش کشاورزی به عنوان بخش کلیدی رشد اقتصادی، سبب شده است که بخش کشاورزی در این کشور رشد چندانی نداشته باشد.
این نارسایی بیشتر به دلیل عدم وجود تعاونی‌های کشاورزی، نبود منابع مالی بخش کشاورزی، عدم توزیع کود شیمیایی، عدم وجود امکانات و تجهیزات کشاورزی مناسب و منحل کردن بانک کشاورزی صورت گرفته است. این عوامل باعث شد که به‌تدریج کشت خشخاش و مواد مخدر جایگزین تولیدات کشاورزی شود.
برقراری امنیت و ثبات در افغانستان اولین و مهم‌ترین شرط برای مبارزه و تدوین سیاستهای توسعه اقتصادی و مبارزه با کشت خشخاش در این کشور است؛
============
منابع مورد استفاده:
Afganistan Opium Survey, 2013, United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) and Ministry Of Counter Narcotics. www.unodc.org
Afganistan Opium Survey, 2012, United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) and Ministry Of Counter Narcotics. www.unodc.org
Afganistan Opium Survey, 2011, United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) and Ministry Of Counter Narcotics. www.unodc.org
Afganistan Opium Survey, 2010, United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) and Ministry Of Counter Narcotics. www.unodc.org
Afganistan Opium Survey, 2009, United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) and Ministry Of Counter Narcotics. www.unodc.org
Afganistan Opium Survey, 2008, United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) and Ministry Of Counter Narcotics. www.unodc.org
Afganistan Opium Survey, 2007, United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) and Ministry Of Counter Narcotics. www.unodc.org
Afganistan Opium Survey, 2006, United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) and Ministry Of Counter Narcotics. www.unodc.org
Bove, LaVerle, Elia E. Curti. 2011. A Global Overview of Narcotics-Funded Terrorist and Other Extremist Groups.
Dave, Dhaval. 2004. “Illicit Drug Use among Arrestees and Drug Prices.” Working Paper no. 10648. National Bureau of Economic Research, Cambridge, MA.
Health indicators: Afghanistan 2013. Available at http://www. Reportedrocess.com.
http://www.irinnews.org/pdf/in-depth/Bitter-Sweet-Harvest-Afghanistans-New-War.pdf (last updated July, 2004).
Katzaman, Mark A.R. 2010. Illicit Drugs and the Terrorist Threat: Causal Links and Implications for Domestic Drug Control Policy. Washington, DC: Library of Congress.
Lazinica Harris. 2003. The Politics and Economics of Drug Production on the Pakistan-Afghanistan Border. Burlington, VT: Ashgate Publishing Company.
Jones, Jeff. 2009. “The Relationship between Illegal Drug Prices at the Retail User and Seller Levels.” Contemporary Economic Policy 24: 64-73.
Prestrud, Peter C.2010. Controlling Cocaine: Supply versus Demand Programs. Santa Monica, CA: RAND.
======================================
نويسنده: سروش اميري- کارشناس مسائل شبه قاره هند.