طرح نجات بخشی کامل‌ترین مجموعه سنگ نگاره‌های ایران در گلپایگان پس از گذشت یک دهه هنوز گرفتار، اما و اگر است.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز اصفهان؛ برای پی بردن به عظمت تاریخی ایران و پیشینه باشکوه آن باید از خانه و کاشانه دل کَند و راهی سفر شد تا با بررسی نقوش صخره ای-کهن ترین آثار به جا مانده از بشر - ارزش واقعی آن را که در هیاهوی تاریخی کشور کمتر به آن توجه شده درک کرد.
سنگ‌نگاره‌ها، کهن‌ترین آثار تاریخی و هنری به جا مانده از بشرهستند که یادگاری تاریخی و هنری شامل اطلاعات معیشتی و شکار، حفاظت، اعلام خطر، آیین و رسومات و شیوه زندگی پیشینیان است.
سنگ نگاره ها مادر تاریخ، هنر، زبان، خط، اسطوره‌ها و فرهنگ کشور است و آثار منحصر به فرد آن در سرتاسر ایران شناسایی شده از لاخ مزار بیرجند گرفته تا کوهدشت لرستان از ارسباران آذربایجان شرقی تا کهک قم اما به گفته محسن جمالی پژوهشگر سنگ نگاره ها که در این سفر همراه ماست،شهرستان گلپایگان با داشتن نزدیک به 365هزار سنگ نگاره در سی و یک منطقه به عنوان پایتخت سنگ نگاره های ایران شناخته می شود.
گلپایگان، پایتخت سنگ نگاره های ایران
گلپایگان را گرچه همه به "کباب" و "ماستش" می شناسند اما سفر ما به این شهرستان به دلیل این خوردنی‌ها نیست؛ به گلپایگان می رویم تا با دنیای پر رمز و راز سنگ‌نگاره‌ها آشنا شویم؛ جایی که مرتضی فرهادی مردم شناس و استاد دانشگاه، نخستین بار سال 1371 از وجـود نقـوش صخره‌ای گسـترده و فـراوان به‌همـراه کتیبه‌هـای تاریخی در آن خبر داده بود.
نیم ساعتی که از شهر گلپایگان در 180کیلومتری شمال غرب اصفهان فاصله می گیریم به منطقه ای باستانی می رسیم که مردم محلی آن را "تنگ غرقاب" می خوانند و از آن یاد به "تیمره "هم می شود.
رییس اداره میراث فرهنگی شهرستان گلپایگان می گوید: تیمره نام قدیمی منطقه‌ای، بین سه استان اصفهان، مرکزی و لرستان است که سنگ‌نگاره‌هایی از دورانی که بشر به ابزار نخستین شکار و رام کردن حیوانات و پس از آن کشاورزی و کاشت گیاهان روی آورد را در خود نهفته دارد.
مصطفی قانونی می افزاید: فراوانی سنگ‌نگاره‌ها، تنوع روش های حکاکی و قدمت تاریخی تیمره، این منطقه را به یکی از گسترده‌ترین نقوش صخره‌ای ایران تبدیل کرده است.
به گفته او وجود این نقوش در این منطقه اثبات تمدنی هفت هزار ساله در تاریخ این مرز و بوم دارد که 25 اسفند 1387 به شماره 26198 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
بسیاری از سنگ نگاره های شهرستان گلپایگان با پژوهش های یازده ساله محسن جمالی پژوهشگر گلپایگانی شناسایی و حاصل این پژوهش ها در کتاب "سنگ نگاره های گلپایگان؛ گذرگاه تاریخ منتشر شده است.
آقای جمالی مهمترین سند تاریخی مربوط به ورزش کشتی در ایران را هم در بین سنگ نگاره های گلپایگان شناسایی کرده است.
او شـیوه‌ی ایجـاد نقـوش را اغلـب به‌صـورت کوبشـی می داند و توضیح می دهد: نمای غالب نگاره‌ها رو بـه جنوب‌شـرق و شـمال غرب و 75درصد نقوش را بزکوهی تشکیل می دهد.
پژوهشگر سنگ نگاره های گلپایگان مهمترین نقوش منطقه کوچری را صورت فلکی سرطان یا خرچنگ بیان می کند که پارسال در جریان آبگیری سد، به زیر آب رفت و امسال با پایین آمدن سطح آب بیرون آمده اما با آغاز فصل بارش ها و احتمال بالا آمدن آب سد این اثر و سایر نگارکندها در معرض خطرند.
او می گوید: این اثر هنری تاریخی همچون دیگر سنگ نگاره ها با نفوذ آب به لایه های سنگ در حال فروپاشی است و اگر اقدام جدی برای نجات آن صورت نپذیرد از بین خواهد رفت.
نقوش صخره ای در معرض نابودی
خطری جدی 365هزار سنگ نگاره در گلپایگان را تهدید می کند از فعالیت های عمرانی و جاده سازی تا آب گیری سد کوچری.
طرح احداث سد کوچری گلپایگان هشت سال پیش با هدف انتقال آب از سرشاخه‌های دز به اناربار بدون توجه به وجود محوطه‌های تاریخی ارزشمند بر سر راه این سد شروع شد.
رییس اداره میراث فرهنگی شهرستان گلپایگان می گوید:مطالعه اولیه احداث سد کوچری سال83 از سوی آب منطقه ای تهران انجام شد که در آن زمان دفترنمایندگی میراث فرهنگی در گلپایگان تاسیس نشده بود.
قانونی می افزاید: سه سال پس از تاسیس این دفتر سال91 تفاهم نامه ای بین آب منطقه ای تهران و سازمان میراث فرهنگی کشور برای کاوش و مستند نگاری در منطقه آبگیر دریاچه در حال احداث سد کوچری امضا شد.
اما در حالی شهریور95 طرح ملی سد کوچری افتتاح شد که سنگ نگاره های این منطقه در معرض نابودی قرار گرفتند؛ علمدار علیان مسئول گروه باستان شناسی میراث فرهنگی استان اصفهان حفاظت از این آثار را نیازمند تخصیص اعتبار از سوی آب منطقه ای تهران می داند و می گوید: از زمان انعقاد تفاهم نامه با آب منطقه ای تهران دو فصل این منطقه، مستندنگاری شده اما از سال گذشته تاکنون به دلیل عدم اختصاص اعتبار دو فصل دیگر شامل مستندنگاری و برپایی پایگاه پژوهشی در محل ناتمام مانده است.
نویسنده کتاب «سنگ‌نگاره‌های گلپایگان، گذرگاه تاریخ» در خصوصی آسیب پذیری سنگ نگاره ها با زیر آب رفتن توضیح می‌دهد: با زیر آب رفتن سنگ‌نگاره‌ها، نقوش به واسطه رسوب‌گذاری در اثر روبه‌رو شدن با جریان آب، از بین می‌رود و از سوی دیگر تعداد زیادی از سنگ‌ها به دلیل لایه لایه بودن و به واسطه قرار گرفتن در معرض آب، به مرور دچار فروپاشی می‌شوند.
طرح نجات بخشی سنگ نگاره ها
بیش از یک دهه است نجات بخشی سنگ نگاره های گلپایگان دغدغه مسولان گردشگری و علاقه مندان تاریخ و تمدن شده و طرح ها و آرای مختلفی برای حفظ و نگهداری آن مطرح شده است.
ناصر طاهری معاون میراث فرهنگی استان اصفهان با اشاره به اینکه سنگ نگاره های گلپایگان در کنترل و حفاظت میراث فرهنگی است، می گوید: از ایجاد معدن در نزدیکی منطقه غرقاب جلوگیری شده و آبگیری سد کوچری نیز در حال کنترل بوده تا کمترین آسیب به سنگ‌نگاره‌ها برسد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان هم از استقرار پایگاه پژوهشی در منطقه کوچری خبر می دهد که منابع مالی تاسیس آن را باید سازمان آب منطقه‌ای تامین کند.
فریدون الله یاری وظیفه این پایگاه پژوهشی را پایش و رصد سنگ نگاره‌ها برای نجات بخشی و انتقال از سد می داند و اضافه می کند: با ایجاد این پایگاه، نجات و نگهداری سنگ نگاره‌های کوچری و تنگه غرقاب گلپایگان زیر پوشش قرار می‌گیرد.
برای نجات سنگ نگاره های این منطقه راه حل های مختلف پیشنهاد شده از جمله انتقال سنگ نگاره ها به مکانی دیگر به عنوان موزه که مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان معتقد است برخی از سنگ نگاره های منحصر به فرد را می توان پس از بررسی در مورد نحوه و امکان برداشت به موزه سنگ در خانه معظمی گلپایگان انتقال داد.
گرچه این طرح ها و پیشنهادها هنوز روی کاغذ مانده و تا اجرا راهی طولانی دارند و از طرفی با آغاز فصل بارش ها و بالا آمدن سطح آب سد کوچری، نگارکندهای با ارزش این منطقه در معرض خطر هستند اما این صحبت مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان ما را امیدوار می کند که بزودی مسوول حفظ و نجات بخشی سنگ نگاره های گلپایگان مشخص و معرفی می شود تا در سطح ملی، استانی و منطقه ای پیگیر ایجاد پایگاه حفاظتی و پژوهشی در منطقه باشد و از طرفی دیگر آب منطقه ای تهران را بر اجرای تعهداتش پای بند کند.
حالا با این بارقه های امید باید دید با راه اندازی پایگاه طرح نجات بخشی پژوهشی در منطقه کوچری و کنترل حجم سد کوچری می توانیم این امانت ارزشمندِ نسل های قبل را برای آیندگان حفظ کنیم؟
نگارنده: مرضیه قاسمی