کشورهاي قفقاز جنوبي، از دير باز هدف مناسبات اقتصادي و تجاري ايران بوده اند.
به گزارش سرويس بين الملل خبرگزاري صدا وسيما ،قفقاز جنوبی با پیشگامی روسیه و در سال 1991 و پس از فروپاشی شوروی پایه‌گذاری شد و هدف آن تنظیم روابط با قدرت‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای بود و کشورهای این جامعه رویکردهای متفاوتی را در این راستا در پیش گرفتند. اکثر کشورهای این منطقه مرزی با ایران دارای مرز مشترک هستند. ارمنستان از یک‌سو، پلی است که مسیر ترانزیت ایران را به اروپا تسهیل کرده و وابستگی ایران را به تک محصولی کاهش می‌دهد و از طرفی باعث پيوند اقتصادی و سیاسی ایران و ارمنستان به کشورهای منطقه ای گردیده است.
ظرفيت هاي منطقه
منطقه قفقاز با شکل‌گیری دولت‌ها و کشورهاي تازه تأسیس، فرصت‌ها و تهدیدهای جدید و منحصربه‌فردی در عرصه‌های اقتصادي، سیاسي و فرهنگي براي کشورهاي دیگر به‌خصوص کشورهاي همسایه ایجاد کرده است. دو منطقه مهم و حیاتی قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی نسبت به خاورمیانه حالت آلترناتیو دارند؛ به همین دلیل قدرت‌های فرا منطقه‌ای و منطقه‌ای تلاش کرده‌اند نفوذ خود را در این مناطق افزایش دهند. با توجه به مرز مشترک طولانی ایران با این منطقه از منظر امنیتی برای ایران، نفوذ این قدرت‌ها حائز اهمیت است. این مرزهای طویل جغرافیایی به علت اشتراکات فرهنگی، مذهبی و زبانی، موجب تأثیرپذیری کشورمان از تحولات اجتماعي و سیاسي منطقه قفقاز شده است. هرچند این بعد از آثار همسایگي از گذشته وجود داشته، اما حسب تغییرات ژئوپلیتیکی صورت گرفته در قفقاز جنوبی، به نظر اهمیت این منطقه و تأثیر آن بر امنیت ملی ایران بیشتر شده است.
زمينه هاي منطقه اي
ایران،با توجه به ویژگیهای جغرافیایی خود، برای انتقال نفت و گاز آسیای مرکزی و قفقاز،به دریای آزاد در جنوب،و جنوب شرقی آسیا و گاز خود به اروپا (از طریق ترکیه و قفقاز و شاید در آینده از طریق عراق و سوریه).، در مقام مقایسه، از بهترین شرایط برخوردار است.
مزیت‌های اصلي کشور علاوه بر موقعیت، به لحاظ اقتصادی، عبارت است از:
1-ذخایر عظیم نفت و گاز ایران، به‌صورت عمده در جنوب قرار دارند (هرچند که اکتشاف در حوزه دریای مازندران نیز در مرحله اجرا است). و به‌این‌علت،تقاضای نفتی و گازی بسیار زیادی، در شمال ایران وجود دارد؛
2-نفت و گاز آسیای مرکزی و قفقاز میتواند،پس از تصفیه در پالایشگاههای تبریز، تهران و...،در مناطق شمالی،مصرف‌شده و معادل آن در جنوب،به نام این کشورها به بازارهای جهانی عرضه شود (سواپ). این مبادله،نیاز به هیچ کشور سومی نخواهد داشت؛
3-شبکه گسترده خطوط نفت و گاز ایران میتواند با حداقل سرمایه‌گذاری برای اتصال به خطوط لوله در کشورهای هم‌جوار،در ابعاد و اشکال مختلف،توسعه یابد؛
4-کشورهای برخوردار از منابع گاز و نفت در آسیای مرکزی و قفقاز،میتوانند بر مبنای قراردادها و توافقات سه و چندجانبه،به تقاضاهای کشورهای این منطقه،میتوانند برمبنای قراردادها و توافقات سه و چندجانبه،به تقاضاهای کشورهای این منطقه،با نظر ایران و در حجم موردتوافق پاسخ‌گویند و معادل آن را با کسر هزینه ها در جنوب،دریافت کنند و بهای نفت و گاز در خریدها و همکاری‌های ایران با آن کشورها،موردمحاسبه قرار گیرد؛
5-احداث خطوط لوله جدید،برای انتقال نفت قزاقستان و گاز ترکمنستان به دریای آزاد از طریق ایران،با توجه به فاصله کوتاه آن،"اقتصادیترین"مسیر خواهد بود.
قفقاز، منطقه‌اي است كوهستاني در جنوب غربي روسيه و شمال غربي ايران كه از غرب به درياي سياه و آزوف، از جنوب غربي به تركيه و از شرق به درياي مازندران محدود مي‌شود. مساحت كل قفقاز 440 هزار کیلومترمربع است. اين منطقه به‌وسیله رشته‌کوه‌های قفقاز بزرگ. به دو قسمت جدا تقسيم شده است:
الف) قفقاز جنوبي يا این‌سوی قفقاز؛ شامل كشورهاي آذربايجان، ارمنستان و گرجستان.
ب) قفقاز شمالي يا ماوراي قفقاز؛ شامل جمهوري هاي خودمختار تحت حاكميت فدراسيون روسيه به ترتيب از شرق به غرب؛ داغستان، چچن، اينگوش، اوستياي شمالي، كارباردا ـ بالكار، قاراچاي، چركس و آديگه.
روابط اقتصادی
در ارتباط با دیپلماسی اقتصادی مرزی، افزون بر جایگاه ویژه اقتصاد ملی، ایجاد مناطق ویژه اقتصادی فراملی، چرخه تولید جهانی، زنجیره های مالی بین المللی، شبکه های تجاری برون‌مرزی تقویت همگرایی اقتصادی مناطق و دولت¬ها اهمیت ویژه دارند. بر این اساس امضای یادداشت تفاهم و موافقت‌نامه‌های همکاری دوجانبه در زمان سفر (1397) رئیس‌جمهور حسن روحانی به ارمنستان به وجود آمد. این تفاهم نامه میتواند باعث رونق گیری فعالیت‌های لجستیکی داخلی و خارجی از طریق خاک ایران و ارمنستان به روسیه و حتی بنادر حاشیه دریای سیاه گردد . برنامه‌های زیرساختی ارمنستان و فعالیت‌های منطقه‌ای آن کشور گویای ارتقاء شاخصه‌ای عملکرد لجستیکی آن کشور و پیوند با زنجیره‌ها و شبکه‌های لجستیکی منطقه‌ای است.از مزیت‌های کریدور این است که باعث پيوند اقتصادی و سیاسی ایران و ارمنستان به کشورهای منطقه گردیده و زمینه را برای فعال‌سازی بخش هايي در مدیریت زنجیره تأمین و شکل‌گیری خطوط ارتباطی به‌صورت ترکیبی مهیا می‌نماید این کریدور در راستای ترتیبات منطقه‌ای کالا و خدمات و شروع یک همگرایی اقتصادی منطقه‌ای است.
ارمنستان با بازار 5/3 میلیون نفری در شمال غرب ایران با جمیع پتانسیل‌ها و مزیت‌ها در حوزه تشکیل خوشه‌های مشترک بازرگانی ( بازارچه‌های مرزی و .. .) موقعيت مناسبي دارد. دلايل يان موضوع عبارتند از :
1-ارمنستان بازار مناسب و مطمئن برای ایران هست.
2-با توجه به وجود معادن غنی زیرزمینی و فلزات گران‌بها در ارمنستان این امکان میسر است که معادن با حداقل هزینه‌های زمانی و ریالی برای کارخانه‌های ایران وارد و پویایی و تحرک را در تولید کالاهای واسطه‌ای و نهائی برای صنایع ایران ایجاد نماید؛
3- ارمنستان در مسیر اتصال ایران به کشور گرجستان که تنها کشور عضو شورای جهانی تجارت است واقع‌شده است که این موضوع در جریانات کالاهای تجاری مابین ایران و کشورهای منطقه‌ای خیلی مؤثر و راه گشا است؛
4-در حال حاضر کشور ارمنستان یکی از قطب‌های نزدیک تعاملات دانشگاهی با ایران است؛
5-ایران و ارمنستان با توجه آثار تاریخی و فرهنگی و طبیعی ویژه و خاص ازجمله قطب‌های گردشگری برای همدیگر هست.
6-ایران در مسیر ارتباط کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و جنوب شرق آسیا و ارمنستان هست.
فرصت‌های همکاری ایران و ارمنستان
حضور اقلیت ارمنی در ایران و اهمیت آن به‌عنوان قطب مهمی در ایجاد اعتماد و ثبات در منطقه نقش دارد. از سوي ديگر بيشترين محصولات موردنیاز جمهوری ارمنستان عبارتند از: فرآورده‌های ﺧﻮراﮐﯽ، ﻣﺤﺼﻮﻻت ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﻏﯿﺮ آﻟﯽ، ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت آﻟﯽ، ﺳﺒﺰﯾﺠﺎت، آﻟﻮﻣﯿﻨﯿﻮم و مصنوعات از آﻟﻮﻣﯿﻨﯿﻮم، محصولات نساجي ،ﺷﯿﺸﻪ و مصنوعات از ﺷﯿﺸﻪ،ماشین‌آلات، وﺳﺎﯾﻞ ﻣﮑﺎﻧﯿﮑﯽ، ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت از ﭼﺪن آﻫﻦ و فولاد.
جمع بندي
بر اساس اطلاعات موجود، ایران میتواند براي نیازهای بازار ارمنستان برنامه ریزی کند.
ارمنستان نيز با توجه به منابع و توان فنی برای همکاری با ایران امکانات مطلوبی دارد. با توجه به مزیت نسبی ارمنستان در برخی صنایع مرتبط با مواد معدنی و صنایع سبک، امکان گسترش مبادلات بخصوص باهدف تکمیل زنجیره‌های ناقص صنایع این کشور وجود دارد. نقش ارمنستان به عنوان همسایه جمهوری اسلامی ایران در مذاکرات چشمگیر است. ارمنستان برای صادرکنندگان و تولیدکنندگان ایرانی میتواند دروازه ورود به بازار 200 میلیونی اتحادیه اورآسیا با قوانین و مقرارت تجاری یکدست و تعرفه گمرگی صفر کشورهای عضو باشد. با ایجاد منطقه تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اورآسیا، شرایط برای کاهش تعرفه های گمرکی محصولات ایرانی برای ورود به بازار اروآسیا و ایجاد منطقه آزاد اقتصادی-تجاری فراهم میشود.
در واقع، عضویت ایران در هرگونه همکاری اقتصادی و تجاری ترجیحی منطقه ای منافع قابل توجهی برای کشور در بر خواهد داشت؛ تا قبل از الحاق ایران به سازمان جهانی تجارت، توافقات ترجیحی امکان افزایش رقابتمندی محصولات ایران را در بلند مدت، با سایر کشورها و در مقطع کوچک افزایش خواهد داد. آنچه در این خصوص بسیار مهم است مذاکرات طرفین در زمینه ترجیحات تعرفه ای و تخفیفات گمرکی است که بایستی بسیار هوشمندانه و در راستای افزایش صادرات و سرمایه گذاری خارجی کشور صورت گیرد.
===========================
نويسنده: سروش اميري- کارشناس مسائل بين المللي .
.