خام‌فروشی، رونق اقتصادی را از معادن ایلام گرفته ،چرا که خام‌فروشی ذخایر معدنی بازدهی چندانی ندارد.
چکیده مصاحبه:
پژوهش خبری صداوسیما: استان‌های کرمانشاه و ایلام روی محوری به نام گیلانغرب تا ایوان‌غرب قرار دارند و میزان ذخیره قیر موجود در این مسیر دست کم 400 هزار تن برآورد شده است.[1]
به عقیده کارشناسان 86 ماده معدنی در کشور استخراج می‌شود که21 نوع این میزان در استان ایلام وجود دارد. یکی از ویژگی‌هایی که استان ایلام دارد و می‌تواند به آن بپردازد، قیر طبیعی است؛ زیرا دیگر استان‌های ایران از این موهبت برخوردار نیستند و ذخایر قیر کشور در زون زاگرس قرار دارد. به این شکل که پهنه زاگرس، بخشی از لرستان، کرمانشاه، خوزستان، ایلام، هرمزگان و بوشهر را در بر می‌گیرد.
در حال حاضر 100 معدن (دائمی و برداشت موقت) با ظرفیت تولید افزون بر 9 میلیون و 400 هزار تن انواع مواد معدنی در این استان فعال و استخراج می‌شود که به صورت خام از استان خارج می‌شود که بدون شک راه اندازی کارخانجات جانبی به منظور فراوری این حجم از منابع معدنی استخراج شده؛ ضمن توسعه ورونق اقتصادی استان، می‌تواند زمینه اشتغال‌زایی ده‌ها نفر از تحصیلکردگان مرتبط با معدن و همچنین نیروی کار عظیمی را دراستان فراهم می‌آورد. این درحالی است که از اصلی‌ترین پایه‌های اقتصاد مقاومتی، جلوگیری از خام فروشی است، زیرا خام‌فروشی فقط مقدار محدودی ارز راهی ایران می‌کند و در مقایسه با ارزش افزوده مواد معدنی، اصلا اقتصادی نبوده و صادرات خام‌فروشانه مواد معدنی و پتروشیمی، هیچ اشتغال و رونقی نیز به همراه ندارد. لذا برای بررسی مشکلات و مواد موجود بر سر راه تولید این محصول مصاحبه‌ای با آقای عباس چیچاهی، مدیر خبر و خبرنگار ایلام در 15مرداد 79 انجام دادیم تا بتوانیم از نزدیک این موضوع را مورد بررسی و توجه بیشتر قرار دهیم.
معرفی و تاریخچه بیتومین:
قیر معمولاً از تقطیر نفت خام به دست می‌آید. چنین قیری قیر نفتی یا قیر تقطیری نامیده می‌شود. اما برخی از انواع قیر در طبیعت و در اثر تبدیل تدریجی نفت خام و تبخیر مواد فرار آن در اثر گذشت سالهای بسیار زیاد به دست می‌آید که دوام آن بیشتر از قیرهای نفتی است. این نوع قیر ممکن است، به‌صورت خالص در طبیعت وجود داشته باشد (قیر دریاچه‌ای) مانند دریاچه قیر بهبهان ایران و دریاچه قیر تیرینیداد آمریکا یا از معادن استخراج شود (قیر معدنی). قیر طبیعی با نام یواینتایت (Uintaite) نیز شناخته می‌شود.بیتومین یا قیرطبیعی چیست؟
تاریخچه قیر طبیعی در کشور: قیر طبیعی یا بیتومین را 80 سال پیش شرکت آمریکایی بیتومکس در ایران کشف کرده و با همکاری وزارت نفت ایران محصولاتی چون قیر اصلاح شده، انامل، ماستیک و پرایمر تولید می‌کرده است. در ابتدای کشف این نوع محصول به دلیل نفتی بودن منبع آن وزارت نفت بر آن مالکیت نموده و بدلیل بوروکراسی اداری جهت صادر نمودن از زیر مجموعه شرکت ملی نفت ایران خارج شده و به وزارت صنایع و معادن ایران واگذار شد.
خاستگاه قیر طبیعی در ایران و جهان: ذخایر جهانی بیتومین عمدتا در کشورهای ونزوئلا، کانادا، روسیه و خاورمیانه و همچنین ایران وجود دارد. در ونزوئلا ذخایر عظیمی از قیرطبیعی به ظرفیت ۱/ ۲ تریلیون بشکه وجود دارد و این کشور حائز رتبه اول در این زمینه است.
خاستگاه قیر طبیعی در ایران به طور عمده در استان کرمانشاه و به صورت پراکنده در استان‌های همجوار ایلام، لرستان و خوزستان واقع شده است. شناخت این محصول در ایران به کمتر از ۱۷سال پیش می‌رسد و تنها ۱۲ سال است صادرات این ماده معدنی آن هم به صورت خام رقم خورده است.
خوشبختانه کشور ما یکی از کشورهایی است که معادن این قیر را دارد و دامنه آن از یزد شروع می‌شود و به تدریج کمرنگ شده و در استان‌های کرمانشاه و ایلام به حد اعلا می‌رسد و به تدریج از کردستان به سمت کردستان عراق ادامه می‌یابد و در نهایت رگه‌های آن به کردستان ترکیه ختم می‌شود.
صادرات قیر طبیعی: در ایران قیر طبیعی بیشتر برای ایزوگام مورد استفاده قرار می‌گیرد و بیش از ۹۰% آن به شکل خام صادر می‌شود. در سالهای اخیر این ماده بیشتر به کشورهای مالزی، هند، آلمان، اوکراین، ترکیه و چین صادر می‌شد. قیر طبیعی امروزه به عنوان یک ماده معدنی صنعتی مهم به شمار می‌رود.
کاربرد بیتومین: این ماده در تهیه ایزوگام، عایق‌بندی لوله‌های انتقال آب، ساخت واکس و آسفالت و حفاری چاه‌های نفتی و گازی، الکترودهای صنعتی و تهیه پودرهای پرینتر و... به کار گرفته می‌شود. ظرفیت‌های بی شمار استان ایلام در ماده غیر فلزی بیتومین برای تولید قیر در استان به راحتی از استان خارج می‌شود در حالی که این مواد معدنی بیشترین ذخائر معدنی استان را در می‌گیرد؛ طبق گفته کارشناسان کاربردهای زیادی نیز دارد که در صورت فرآوری افزون بر ۵۰ نوع محصول را می‌توان از قیر طبیعی یا بیتومین تولید کرد.
با عنایت به اینکه ماده طبیعی و معدنی بیتومین یا قیر طبیعی به عنوان ماده اولیه بسیاری از محصولات بوده و کاربردهای فراوانی دارد، لذا با حمایت و توجه ویژه می‌تواند در راستای اقتصاد مقاومتی حرف اول را بزند.
ظرفیت اسمی معادن استان ایلام حدود ۱۰ میلیون تن است و از ۴۲ معدن (دائمی و برداشت موقت) با ظرفیت تولید ۳.۳ میلیون تن انواع مواد معدنی ۲۹ معدن فعال است. ۴۹۲ نفر در بخش معدن و بیش از یک هزار و ۲۰۰ نفر نیز در بخش صنایع معدنی استان مشغول فعالیت هستند. تنوع مواد معدنی استان به نسبت کشوری ۱۷ درصد[2] است که شامل مصالح ساختمانی چون سنگ آهک، کلسیت، بیتومین، ماسه، لاشه و مالون، سنگ گچ، سیلیس، شن، آلویوم آهکی، شیل و مارن، مرمریت و سلستین است.
چالش‌ها و موانع تولید:
در این میان برای اینکه بتوانیم مشکلات و مسایل این محصول را مورد توجه قرار دهیم، به مهمترین چالش‌ها و موانع تولید اشاره کمی کنیم:
* خام‌فروشی، رونق اقتصادی را از معادن ایلام گرفته است: متاسفانه این محصول به محض استخراج از معدن بیشتر به صورت خام فروشی خارج می‌شود. رونق در بخش معدن استان نیازمند ورود به فاز فرآوری است، چرا که خام‌فروشی ذخایر معدنی بازدهی چندانی ندارد.
* عدم استفاده به موقع بیتومین به محض استخراج: این ماده بعد از استخراج باید مورد استفاده قرار گیرد زیرا در غیراین صورت اکسیده شده و در نهایت خاصیت خود را از دست می‌دهد، به این ترتیب وقتی خریداری وجود ندارد، استخراج معنا پیدا نمی‌کند و این مسئله شرایط را برای معدنکاران سخت‌تر می‌کند.
* تکنولوژی با فن‌آوری قدیمی و به روز نشده: نوع بهره‌برداری از این معادن به شکل سنتی است و روش‌های بهره‌برداری از این معادن باید بهینه شود. با برداشت ذخایر از این معادن و حرکت به سمت عمق برای استخراج قیر، برداشت ماده معدنی سخت‌تر می‌شود، زیرا سطوح بالا و سطوح پایین معدن سست است و مشکلات بسیاری برای استخراج ماده معدنی به وجود می‌آید. این در حالی است که روش‌های اکتشافی بیتومین، ویژه است و معادن کشور همچون معادن استان ایلام باید مجهز به ماشین آلات به روز و جدید شوند.
* شرایط فروش قیر خوب نیست: معادن بیتومین استان ایلام تا سال ۱۳۹۲ از شرایط خوبی برخوردار بودند، بهای محصولات‌شان نیز قابل قبول بود و فعالیت معادن را اقتصادی می‌کرد، اما با گذر زمان و به وجود آمدن رکود در معادن کشور اکنون شرایط به طور کامل بر عکس شده و بهای این ماده معدنی به شدت کاهش یافته است. تولیدکنندگان محصولات بیتومین را تا سال ۹۲ تنی ۱میلیون و ۱۰۰هزار تومان می‌فروختند، اما این رقم در اسفند 96 به ۲۵۰هزار تومان رسید و نرخ این محصول به طور تقریبی ۸۰% پایین آمده است.
* مشکلات محلی و حقوقی بهره‌برداری: بهره‌برداران این معادن با مشکلات مختلفی همچون معارضین محلی و همچنین مشکلات حقوقی روبه‌رو هستند که متاسفانه کل فرآیند سرمایه‌گذاری را دچار مشکل می‌کند. از طرفی برداشت از معادن این استان به شکل روباز، سنتی، غیرفنی و غیر ایمن انجام می‌شود.
* عدم تخیصص اعتبارات لازم و عدم جذب نیروی فنی، برای کشف پتانسیل ها: سنتی فعالیت نمودن و عدم تمایل به جذب نیروهای فنی، عدم تخصیص اعتبارات لازم و کافی جهت انجام مطالعات معدنی و کشف پتانسیل‌های استان ایلام، واقع شدن بیشتر معادن در مناطق محروم و صعب العبور و نیاز به صرف هزینه های بالا در خصوص جاده‌های دسترسی از موانعی است که در قبل از تولید بر سر راه این تولید این محصول وجود دارد.
* فراهم نبودن زیرساخت‌های مناسب و بالا بودن هزینه‌های حمل و نقل مواد معدنی:فراهم نبودن زیرساخت‌ها و زیربناهای مناسب به سبب کوهستانی بودن منطقه و بالا بودن هزینه حمل و نقل مواد معدنی از دلایل دیگر بر سر راه بعد از تولید بیتومین در ایلام است.
معادن قیر طبیعی با علم بیگانه‌اند:
در کشور ما بیشتر به دنبال پیدا کردن قیر طبیعی هستند و کسی برای فرآوری آن کار خاص و مهمی انجام نمی‌دهد. در این حوزه حتی بسیاری از معدنکاران تحصیلاتی زیردیپلم دارند و فاقد اطلاعات و دانش کافی هستند.
* نبود سرمایه گذار: نبود سرمایه گذار در این راستا موجب شده که این نوع محصول مورد توجه برای استفاده در داخل قرار نگیرد. چراکه سرمایه گذاری در بخش صنعت و معدن زمان‌بر و دارای ریسک بالاست، همچنین سرمایه گذاری در بخش معدن با مشکلات بسیاری مانند منابع طبیعی و محیط زیست روبه‌روست که موجب شده کمتر مورد استقبال سرمایه گذاران قرار گیرد. در حوزه ذخایر قیر طبیعی کار اکتشافی مناسبی تاکنون انجام شده و بیشتر کسانی که در این بخش به فعالیت می‌پردازند دارای سرمایه‌های اندک هستند. این معادن نسبت به سایر معادنی که در ایران وجود دارد از درآمدزایی بسیار کمی برخوردار هستند که شاید یکی از دلایل عدم سرمایه گذاری برای این موضوع است.
*همکاری نکردن اداره کل منابع طبیعی با توجه به قرار گرفتن معادن در زمینه‌ای ملی: همکاری نکردن اداره کل منابع طبیعی با توجه به قرار گرفتن معادن در زمینه‌ای ملی، از دیگر موانع بر سر راه تولید این نوع محصول در استان ایلام است.
* دسترسی نداشتن به بازار مصرف: دسترسی نداشتن به بازار مصرف، از جمله موانع دیگر بر سر راه این تولید در ایلام است.
* تسهیلات بانکی با سود بالا: تامین تسهیلات بانکی یکی از نیازهای مهم سرمایه‌گذاران و صنعتگران است که متاسفانه امروزه بانک‌ها تسهیلات با سود بالا ارائه می‌کنند، در حالی که سرمایه‌گذاری در بخش صنعت و معدن باید دارای تسهیلات با سود کم باشد.
* تقلب در صادرات قیرهای طبیعی از سوی افراد سودجو: بزرگترین مشکل این است که این ماده بیشتر جنبه صادراتی پیدا کرده و درداخل کشور هم کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. چین به عنوان بهترین خریدار این ماده نیز مدتی است دست از خرید کشیده است. چراکه متاسفانه عده‌ای افراد سودجو ماده سیاه رنگی را داخل قیرهای طبیعی قرار می‌دادند و به چینی‌ها می‌فروختند که این موضوع موجب شده آنها اعتماد خود را نسبت به محصولات ایرانی از دست داده و دیگر اقدام به خرید این ماده معدنی نکنند.
عدم تناسب قیمت این محصول استخراج و حقوق معدن کاران آن: در عرض دو سال و نیم قیمت قیر از ۶۰۰ هزار تومان در هر تن به ۱۷۰ هزار تومان رسیده، درحالی که حقوق دولتی که از ما گرفته می‌شود، مانند دو سال پیش است.
نوسان نرخ دلار: نبود نرخ مشخص و در دسترس ارز و نوسانات پردامنه آن، امکان حضور در بازار بین‌المللی را از فعال معدنی سلب کرده و ریسک آن را به شدت افزایش می‌دهد. همچنین این معضل، ممکن است در بلندمدت موجب از دست رفتن بازار صادراتی محصول معدنی و تصرف آن توسط رقیبان منطقه‌ای شود.
همچنین به دلیل ماهیت بلندمدت این صنعت، امکان تغییر روند و ساختار تولید برای سرمایه‌گذار وجود نداشته و نوسان نرخ‌های اقتصادی می‌تواند موجب ورشکستگی فعالان اقتصادی شود. بالا رفتن نرخ ارز با آنکه مشوقی برای صادرکنندگان معدنی کشور است، اما با توجه به دسترسی نداشتن به روش‌های تامین مالی به‌روز جهان، موجب دشواری دسترسی فعال اقتصادی به ماشین‌آلات روز و کارآمد معدنی شده و همچنین از دیگر سو تعیین دستوری نرخ ارز در مقداری پایین‌تر از نرخ تعادلی نیز مزیت‌های اقتصادی تولید را هدف قرار می‌دهد. در چنین شرایطی لازم است سیاست‌گذاران درکی واقعی از شرایط سخت کاری در فضای نبود ثبات متغیرهای اقتصادی داشته باشند.
رکود: معادن بیتومین در استان ایلام از سال ۱۳۹۲ به بعد با رکود روبه‌رو شده و برخی نیز تعطیل شده‌اند. شاید برخی دلایلی این رکود را نبود بازار مصرف، نوسان نرخ دلار و تحریم عنوان کرد.
تحریم: بیشتر محصولات معادن قیر استان ایلام تا سال ۹۲ صادر می‌شدند و مقصد آنها نیز چین بود، اما بعد از سال ۹۲ و اعمال تحریم‌ها امکان صادرات از تولیدکنندگان گرفته شد. از آنجایی که بیتومین اصلی‌ترین کانی معادن ایلام محسوب می‌شوند، اما به دلیل اینکه سالهای اخیر تحریم بین‌المللی بوده‌ایم، بازار فروش‌مان را از دست داده‌ایم و همین سبب شده جریان صادراتی‌مان به چین و مکزیک قطع شود و با مشکلات بسیاری روبه رو شویم.
کلام آخر:
توسعه معادن در عبور از تحریم‌ها و فشار اقتصادی ناشی از کاهش وابستگی به نفت و اتکاء به درآمدهای غیرنفتی یکی از مهمترین و عمده‌ترین کارهای دولت و نظام است. در این میان توجه به قیر طبیعی در چند سال اخیر باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. اما متاسفانه بی توجهی دولتها در سالهای اخیر به این پتانسیل مهم همانند سایر ظرفیت‌های خدادادی که در عدم شناسایی و استخراج منابع معدنی مهمتر از همه عدم امکان سازی برای فرآوری منابع معدنی موجود تبلور یافته است، موضوع مهمی است که باید هرچه سریعتر در راس برنامه‌ریزی مسئولین اقتصادی و صنعتی استان‌های ایلام و کرمانشاه قرار گیرد، زیرا درحال حاضر خروج خام وعدم فرآوری این منابع، به خودی خود، خروج ارزان قیمت منابع و همچنین انتقال ظرفیت‌های مهم اشتغال‌زایی و اقتصادی استان به دیگر استانها را بدنبال دارد.
پژوهش خبری// زهره دانشمندی
منابع در آرشیو پژوهش خبری موجود است.