شور کردن زمین، نمکی دیگر بر زخم‌های کشاورزان قمی

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز قم، خاک به عنوان یک نعمت خدادادی و  طبیعی، سرمایه ای ملی به شمار می آید که در واقع زندگی بخش زیادی از مخلوقات به وجود این سرمایه گران بها بستگی دارد؛ خاک از منابع تجدید پذیر است اما با توجه به یافته های دانشمندان، تشکیل هر سانتی متر خاک دهها هزار سال طول می کشد که این امر ارزش و لزوم حفظ خاک را صد چندان می کند.

اهمیت این موضوع مرا به روستاهای استان کشاند؛ جایی که در آن امرار معاش تک تک اهالی، به سلامت این سرمایه بی نظیر گره خورده است.

فرسایش خاک در سایه غلفت مسئولان

بخش جعفرآباد اولین مقصد سفر تحقیقاتی ما بود؛ در بدو ورود به روستای رحمت آباد رفتیم؛ در کنار مزارع، کشاورزی را می بینم که با پهن کردن سفره ای کوچک، در حال خوردن صبحانه است؛ با گرمی از ما استقبال کرد و وقتی از علت سفرم به روستایشان مطلع شد دست از خوردن صبحانه کشید و ما را به داخل زمین زراعی خود برد.

آقای محمودی از شوری زمین کشاورزی اش گلایه داشت و می گفت: شوری زمینم به عدد سه هزار رسیده که این اتفاق خوبی برای یک زمین زراعی نیست.

او می گفت: شوری زمینم در سال های اخیر بیشتر شده که این مشکل ناشی از نوعی شیوه آبیاری تحت فشار است موسوم به «آبیاری تِیپ» که برای محصولات فصلی مانند گندم، جو، کلزا و...  استفاده می شود.

در همین حین آقای فاتحی هم از راه رسید، اما گلایه مند و پر سر و صداتر از هم ولایتی خود؛ او که برای اولین بار روش تِیپ را در 60 هکتار از اراضی خود پیاده کرده است، می گفت: علاوه بر افزایش شوری خاک، لوله های آبی که داخل مزرعه می رود شیارهایی دارد که لوله هایی باریک تر به آن متصل می شود اما با فشار زیاد آب یا جویدن حیوانات، این لوله ها آسیب می بیند و گاهی تا نیم هکتار از زمین بی آب می ماند و بخشی از محصولات آب می خورند و بلند می شوند و برخی کوتاه می مانند.

او از من خواست تا از نزدیک شاهد مشکلاتش باشم؛ با او به زمین زراعی اش که چند صد متری آن طرف تر بود رفتیم.

 آقای فاتحی با در دست گرفتن لوله های مخصوص آبیاری تِیپ که در زمینش کار گذاشته شده بود گفت: این لوله ها یک بار مصرف است و برخی کشاورزان پس از پایان فصل آبیاری آن را از زمین خارج نمی کنند و این یعنی آسیب رساندن به طبیعت.

او که دل پری از اجرای  این طرح در استان داشت می گفت: یکی دیگر از مشکلات این روش این است که مجری طرح آبیاری تِیپ، کارگر تخصصی ندارد و  برای اجرای این شیوه از کارگران ساختمانی استفاده می کند که این کار مشکلات زیادی برای ما به وجود می آورد.

تحقیقاتم را در بخش دیگری از استان ادامه دادم؛ این بار به بخش مرکزی رفتیم؛ آقای عزیز عینی از کشاورزان این بخش بود که حاضر به استفاده از شیوه آبیاری تیپ نشده است؛ او می گفت: آب چاه های ما شور است و هر روز هم شورتر می شود؛ روش تِیپ هم که زمین را شورتر می کند برای استان قم جواب نمی دهد که متخصصان این امر به خوبی به این مسئله واقف اند.

او هم که از وجود لوله های یک بار مصرف و پلاستیکی گلایه داشت ما را به مکانی برد که کشاورزان لوله های مصرف شده را آنجا رها کرده بودند؛  او می گفت: بیشتر کشاورزان این لوله ها را پس از فصل آبیاری از زمین جمع نمی کنند و وجود آنها باعث آلودگی خاک می شود و آنهایی هم که جمع آوری می کنند در اینجا لوله هایشان را رها می کنند و علاوه بر ساختن منظره ای زشت، به طبیعت آسیب می زنند.

با شنیدن این مخالفت ها و مشکلات، با آقای معلم پور مسئول آبیاری های نوین سازمان جهادکشاورزی  استان به گفت و گو نشستم؛ او می گفت: آبیاری های نوین برای کاهش مصرف آب است و ما هم از سال90 تا کنون 9هزار هکتار از اراضی استان را زیر پوشش آبیاری نوین برده ایم.

او که انگار صدای فریاد کشاورزان را نشنیده است می گوید: امسال هم اعتبارات خوبی به این موضوع اختصاص داده شده است به طوری که قصد داریم 4هزار و 300هکتار اراضی را تحت پوشش آبیاری های تحت فشار قرار دهیم!

مسئول آبیاری های نوین سازمان جهاد کشاورزی با اعلام این خبر که 15درصد اراضی کشور تحت پوشش آبیاری نوین است، گفت: این رقم در قم 20 درصد است که نشان می دهد قم در راستای آبیاری نوین پیش قدم بوده است.

کاهش برداشت محصول با روش تیپ

بار دیگر به جمع کشاورزان استان رفتم؛ آقای کلهر اولین کشاروزی بود که از چهار سال پیش روش تِیپ را در مزارع خود اجرا کرده است؛ او که 100هکتار از اراضی خود را با هزینه خودش تِیپ کرده می گفت: از سال دوم اجرای این روش، میزان برداشت گندم از این  زمین ها 4 تن و 200کیلو در هکتار کاهش پیدا کرده است.

او می گفت: روش تِیپ به صورت پشت سر هم جوابگو نیست و خاک را شور می کند.

آقای کلهر برای کاهش شوری زمین هایش این روزها دست به دامان آبیاری غرقابی شده تا بلکه با شستشوی خاک، بخشی از شوری نفس گیر خاک را بشوید و زمین را برای فصل زراعی بعدی آماده کند.

او حسابی از وضع موجود گلایه مند بود و می گفت: اگر جهاد کشاورزی می خواهد محصول مناسبی در قم کشت شود و میزان مصرف آب کاهش پیدا کند باید از کشاورز حمایت کند نه اینکه یک طرحی را پیشنهاد بدهد و بعد برود سراغ کار خودش و کاری به کشاورز نداشته باشد.

آبیاری تیپ در قم کارشناسی نشده است

در کنار مصاحبه های فراوانی که با کشاورزان داشتم، تصمیم گرفتم با یک استاد دانشگاه نیز این مشکل را در میان بگذارم و نظر او را در خصوص مزایا و معایت روش آبیاری تِیپ بدانم؛ صحبت های کشاورزان را با  آقای محسنی که استاد دانشگاه است در میان گذاشتم؛ او در تایید صحبت های کشاورزان گفت: در آبیاری تِیپ تنها به راندمان آبی آن توجه شده است و کسی کاری به راندمان سبز و خاکستری آن یعنی راندمان محصول و خاک نداشته است.

این دانش آموخته کشاورزی، آبیاری تِیپ را مخصوص اراضی کوچک دانست و گفت: در تمام دنیا برای زمین های کوچک که تبخیر بالا نیست از روش آبیاری تیپ استفاده می شود، و اجرای آن برای استانی مثل قم جوابگو نیست و کاری کارشناسی نشده است.

آقای پورمحسن می گفت: آبیاری تیپ سطحی تر از غرقابی است و در نتیجه باعث انباشت نمک در سطح خاک و افزایش شوری خاک می شود؛ این روش در سال اول محصول خوبی نصیب کشاورز می کند اما رفته رفته از میزان محصولات او در سال های آینده می کاهد.

بلای خانمان سوز کشاورزان

به سراغ رئیس نظام صنفی کشاورزی استان رفتم؛ آقای عالمی هم که نسبت به اجرای این طرح انتقادهای داشت می گفت: تنها راه حل عبور از بحران آب استفاده بهینه از آب و بالا بردن بهره وری آن است و این مسئله انجام نمی شود مگر اینکه از روش های آبیاری نوین استفاده شود.

او می گفت: روش هایی که در استان با پیشنهاد سازمان جهاد کشاورزی در حال انجام و توسعه است مورد رغبت کشاورزان بوده اما در روش تِیپ در برخی مناطق انتقاداتی دارند که کارشناسان مربوط در سازمان جهاد کشاورزی در این خصوص باید با کشاورزان تبادل نظر کنند و انتقادات آنها را بشنود و برای حل مشکل لازم است راه حل های کارشناسی برای این روش در نظر داشته باشند.

او در ادامه گفت: کشاورزان معتقدند برای 90 درصد زمین های کشاورزی استان قم، روش تیپ موثر نیست و بیشتر بلای خانمان سوز است و این طرح قطعا شکست می خورد.

شانه خالی کردن مسئولان از پاسخ به مشکلات کشاورزان

برای گرفتن پاسخی قانع کننده در خصوص علت اجرای طرحی با این همه معایب در استان به سراغ رئیس سازمان جهاد کشاورزی رفتم اما هر بار با دری بسته مواجه شدم.

پیگیری های من برای مصاحبه با آقای طلایی به جایی نرسید؛ یکی از کشاورزان که به صورت اتفاقی مرا در ساختمان جهاد کشاورزی دید گفت: رفتن و آمدن های شما بی فایده است و مطمئن باشید کسی پاسخ ما و شما را نخواهد داد چرا که مسئولان فقط به فکر پر کردن آمار هایشان هستند تا بگویند فلان مقدار آبیاری تِیپ را در قم اجرا کردیم و بس دیگر کاری به معایب این طرح ندارند.

با نا امید شدن از رئیس جهاد کشاورزی، به سراغ یکی از مجریان طرح آبیاری های کم فشار و تحت فشار در قم رفتم؛ آقای ایرانی که ده سال به همین کار مشغول است، می گفت: آبیاری تِیپ به درد استان قم نمی خورد و بهتر است با توجه به شرایط آب و هوایی و خاک آن از روش های کم فشار که آب را از سر زمین به داخل مزرعه می برد استفاده شود.

آقای رضایی هم دقیقا از همین شیوه استفاده می کند؛ او می گفت: با این روش بین 20تا18 ساعت در مصرف آب صرفه جویی می شود.

بحران آب در کشور و قم جدیست اما ظاهرا مسئولان قرار است با ندانم کاری های خود بحران خاک را نیز بر آن بیفزایند؛ این بار، مرثیه نه فقط برای آب، بلکه برای مادرمان زمین و هر آن چه وجودش از اوست، باید سرود، هر دو در معرض نابودی اند؛ آب و خاک.

در کنار این اوضاع اسفناک، آمارها نشان می دهد که در ایران سالانه در هر هکتار شانزده و هفت دهم تن فرسایش خاک اتفاق می افتد، خبری تامل برانگیز که هر عقل سلیمی را وادار می کند که به فکر این عنصر پویای طبیعت باشد تا بتوان با روش های صحیح آن را به کیمیا تبدیل کرد.

حاجی احمدی_ خبرگزاری صدا و سیما_ قم