برگزاري چهارمين دوره انتخابات مجلس در عراق، نشان داد رقابت ميان احزاب و گروه هاي درون حزبي فارغ از هويت سياسي، مبتني بر قاعده منافع ملي است.
به گزارش سرويس بين الملل خبرگزاري صدا وسيما، چهارمین انتخابات مجلس عراق روز 12 می 2018 (22 اردیبهشت) برگزار شد. این انتخابات به واسطه برگزاری الکترونیکی، فضای امنیتی و برتری یافتن رقابتهای درون هویتی بر رقابتهای میان هویتی تجربه جدیدی برای مردم بود. در این نوشتار، ضمن تحلیل ابعاد مختلف انتخابات مجلس، پیامدهای آن بر ساخت و چینش قدرت در عراق بررسی میشود.
الف-تداوم روند کاهشی مشارکت مردم
یکی از نکته های مهم چهارمین انتخابات مجلس عراق، مشارکت پائین واجدان شرایط بود. بیش از 24 میلیون واجد شرکت در انتخابات مجلس بودند، اما فقط حدود 11 میلیون عراقی معادل 44.52 درصد از واجدان شرایط در انتخابات شرکت کرده و حدود 55 درصد از واجدان شرایط در این انتخابات شرکت نکردند. میزان مشارکت مردم عراق در انتخابات مجلس از سال 2005 تا کنون روند نزولی را طی می کند. در انتخابات سال 2005 بیش از 79 درصد، در سال 2010 بیش از 62 درصد، در سال 2014 حدود 62 درصد و در سال 2018 نیز 44.52 درصد از واجدان شرایط مشارکت کردند. به عبارت دیگر، در انتخابات سال 2018 در مقایسه با نخستین انتخابات عراق پساصدام در سال 2005 میزان مشارکت مردم 35 درصد کاهش داشته است.
سؤال مهم این است که علل کاهش مشارکت در انتخابات به خصوص در سال 2018 کدامند؟
1- نگرانیهای امنیتی در دوران پساداعش
نخستین و مهمترین دلیل مربوط به شرایط امنیتی در عراق است. اگرچه داعش در عراق از بین رفت، تمامیت ارضی این کشور حفظ و عراق وارد مرحله پساداعش شد، اما نگرانیهای امنیتی همچنان در این کشور وجود دارد. به همین دلیل نیز دولت عراق برای برگزاری انتخابات در امنیت کامل تدابیر امنیتی خاصی را پیش بینی کرده بود که از جمله آن ممنوعیت تردد خودروها بود. هم تصمیم های این چنینی و هم نگرانی مردم از احتمال بروز ناامنیهایی در قالب انفجارهایی که گاه و بیگاه در عراق رخ میدهد، سبب شد که شمار زیادی از مردم عراق ماندن در منزل را بر حضور در پای صندوقهای رأی ترجیح دهند.
2- انتخابات عرصه اي برای انتقال نارضایتی از وضع موجود
دلیل دیگر درباره میزان مشارکت پائین مردم عراق در انتخابات 2018 مجلس، نارضایتی آنها از روند موجود در این کشور بود. یکی از واقعیتهای تلخ درباره عراق کنونی این است که حجم بالای فساد اقتصادی و اداری در نظام حکومتی این کشور وجود دارد. بسیاری از عراقیها بر این باور هستند که دولتمردان این کشور به خصوص با بهره گیری از مطلوبیت های قدرت و رانت نفت منافع شخصی را بر منافع ملی ارجحیت داده و طی این سالها بر میزان فقر، بیکاری و مشکلات معیشتی در این کشور افزوده اند. حجم فساد اقتصادی و اداری طی سالهای اخیر به یک معضل امنیتی در قالب بروز شورشهای اجتماعی منجر و حتی سبب اشغال مجلس در سال 2016 شده بود.
3- عدم ورود مرجعیت به موضوع انتخابات
بدون شک مرجعیت در عراق پساصدام نقش مهمی ایفا میکند. پس از اینکه تروریستهای داعش در ژوئن 2014 بخشهایی از عراق را اشغال و تمامیت ارضی این کشور را تهدید کردند، فتوای مرجعیت مبنی بر ضرورت تشکیل بسیج مردمی سبب شکل گیری «حشدالشعبی» شد. حشدالشعبی طی دو سال گذشته در مبارزه با تروریسم داعشی در عراق نقش برجستهای ایفا کرد. با این حال، مرجعیت عراق برای مشارکت مردم در انتخابات 2018 مجلس تکلیف و وجوب شرعی صادر نکرده اند که این خود عامل مهمی برای کاهش حدود 17 درصدی مردم در این انتخابات در مقایسه با انتخابات سال 2014 بود.
ب-علل نتایج غیرمنتظره انتخابات 2018 مجلس
یکی از برآوردها درباره چهارمین انتخابات مجلس عراق این بود که این انتخابات بیش از آنکه مانند سه انتخابات گذشته رقابت «میان هویتی» میان شیعیان، اهل سنت و کردها باشد رقابتی «درون هویتی شیعیان» خواهد بود که در عمل نیز اینگونه شد. با این حال، نتایجی که از انتخابات مجلس عراق به دست آمد، تقریباً دور از انتظار بود. برآوردها پیش از برگزاری انتخابات حاکی از این بود که رقابت اصلی برای کسب اکثریت کرسیهای پارلمان در این انتخابات میان ائتلاف النصر به رهبری «حیدر العبادی» و ائتلاف دولت قانون به رهبری «نوری مالکی» خواهد بود. آنچه در عمل اتفاق افتاد، پیروزی فهرست «سائرون» وابسته به «مقتدی صدر» و رتبه دوم برای فهرست النصر به ریاست حیدر العبادی و قرار گرفتن ائتلاف دولت قانون در رتبه چهارم و پس از فهرست الفتح به ریاست «هادی العامری» بود. در عین حال، شخصیتهای سرشناسی نظیر سلیم الجبوری، رئیس کنونی مجلس و «همام حمودی»، رئیس مجلس اعلای اسلامی عراق نیز موفق نشدند آراء لازم را برای ورود به مجلس آینده عراق کسب کنند. آخرین نتایج به شرح زیر است: فهرست سائرون به ریاست مقتدی صدر 54 کرسی، فهرست الفتح به ریاست هادی العامری 47 کرسی، فهرست النصر به ریاست حیدر العبادی 42 کرسی، ائتلاف دولت قانون 25 کرسی، حزب دموکرات کردستان 25 کرسی، ائتلاف الوطنیه 21 کرسی، جریان حکمت ملی 20 کرسی، اتحادیه میهنی کردستان 18 کرسی، ائتلاف قرار العراقی 15 کرسی، فهرست الجماهیر الوطنیه 7 کرسی، فهرست تغییر 5 کرسی و 17 گروه و حزب دیگر نیز جمعاً 40 کرسی را به دست آوردند.
سؤال مهم این است که چه عللی سبب پیروزی فهرست سائرون بر سایر فهرستهای شیعی و تضعیف جایگاه ائتلاف دولت قانون در انتخابات 2018 مجلس عراق شده است؟
1- در قدرت بودن النصر، تجربه گذشته دولت قانون و منتقد بودن سائرون
یکی از مهمترین دلایل پیروزی سائرون، رتبه سومی و چهارمی النصر و دولت قانون این است که فهرست النصر تحت ریاست حیدر العبادی بوده و العبادی نیز با سمت نخست وزیر عراق وارد انتخابات مجلس شد. بنابراین، امکان نقد کردن حیدر العبادی و فهرست تحت ریاست وی برای مردم، فعالان و رقبا فراهم بود. این وضعیت در خصوص ائتلاف دولت قانون نیز به واسطه اینکه نوری مالکی پیش از این دو دوره نخست وزیر عراق بود و قدرت را در اختیار داشت، صدق میکرد. امکان استفاده از امکانات دولتی نیز برای این جریانها فراهم بود. در همین حال، نوری مالکی و حیدر العبادی از نامزدهای کسب پست نخست وزیری عراق نیز بودند. این در حالی است که فهرست سائرون نه تنها تجربه مشابهی نداشته بلکه خود را به عنوان مهمترین گروه منتقد شرایط کنونی مطرح کرده و در عین حال، مقتدی صدر نیز خود را به عنوان نامزد پست نخست وزیری مطرح نکرده است. جریان صدر در سالهای 2015 و 2016 تظاهرات ضددولتی متعددی را در مناطق مختلف عراق با شعار «تظاهرات علیه فساد» سازماندهی و برگزار کرد.
در واقع، تبلیغات جریان صدر برای انتخابات 2018 مجلس از تابستان 2015 و تظاهرات در مناطق شیعه نشین این کشور آغاز شده بود. همین وضعیت سبب شد با وجود اینکه این فهرستها شعارهای مشابهی در حوزه مسایل اقتصادی مطرح کردند، اما جریان سائرون با بهره گیری زیاد از شبکه های اجتماعی توانست دیگر جریانهای شیعی را پشت سر بگذارد.
2- تحریم 55 درصدی انتخابات و پایگاه ثابت جریان صدر
یکی دیگر از مهمترین دلایل پیروزی فهرست سائرون بر دیگر فهرستهای شیعی این است که بیش از 55 درصد از واجدان شرایط، این انتخابات را تحریم کردند. این در حالی است که جریان صدر به عنوان یکی از جریانهای ریشهدار و قدیمی در عراق پایگاه ثابتی دارند که اغلب آنها در انتخابات مشارکت کردند. علاوه بر این، تمرکز فهرست سائرون بر حقوق زنان و حمایت از محرومان سبب شد زنان و محرومان عراقی که بخش زیادی از جمعیت این کشور را تشکیل میدهند، استقبال بیشتری از جریان صدر داشته باشند.
3- واگرایی در درون حزب الدعوه
یکی از دلایل پیروزی فهرست سائرون در انتخابات چهارم عراق، واگرایی در درون حزب الدعوه است. حزب الدعوه مهمترین و یکی از قدیمی ترین جریانهای سیاسی عراق است که همه نخست وزیرهای عراق پساصدام از اعضای این حزب بودند. این جریان در انتخابات 2018 انسجام نداشته و حیدر العبادی و نوری مالکی از رهبران حزب الدعوه با فهرستهای مجزایی در انتخابات شرکت کرده و به جای رقابت با دیگر فهرستها و جریانها، با همدیگر رقابت کردند که این رقابت توسط رقبا برجسته و برچسب «قدرت طلبی» به آنها وارد شد.
با توجه به این شرایط و در حالی که مجموع کرسیهای فهرست النصر و ائتلاف دولت قانون دست کم 77 کرسی است، اما فهرست سائرون وابسته به مقتدی صدر بیشترین کرسیها را کسب کرده است.
4-الفتح، شگفتی انتخابات چهارم
یکی از مهمترین شگفتیهای چهارمین انتخابات مجلس عراق، کسب 47 کرسی توسط فهرست الفتح و قرار گرفتن آن بالاتر از فهرست النصر و ائتلاف دولت قانون است. بدون شک، مهمترین عامل موفقیت فهرست الفتح که برای نخستین بار در انتخابات پارلمانی عراق شرکت میکرد، کارکرد سازنده حشد الشعبی در مبارزه با تروریسم داعشی در این کشور و همچنین مخالفت بازیگران خارجی به خصوص آمریکا و عربستان سعودی با حشد الشعبی بود. حشد الشعبی با فتوای سال 2014 آیت الله سیستانی، مرجع عالیقدر شیعیان تشکیل شد و در نبود ارتشی قوی و منسجم، نقش تاثیرگذاری در روند مبارزه با تروریسم در عراق ایفا کرد. در همین حال، بازیگران خارجی به خصوص عربستان سعودی و آمریکا طی دو سال اخیر تبلیغات منفی زیادی علیه حشدالشعبی انجام دادند، موضوعی که در انتخابات با واکنش مردم عراق مواجه شد.
ج-پیامهای انتخابات مجلس
نتایج چهارمین انتخابات مجلس عراق، پیامهای مهمی را به جریانهای سیاسی این کشور منتقل کرد.
نخستین پیام این است که مردم عراق خواستار چرخش نخبگان در قدرت و مخالف دست به دست شدن قدرت در میان چهره های تکراری هستند و از کسانی که طی 15 سال گذشته در ساختار قدرت این کشور حضور داشتند، خسته شده اند. جریانهای سنتی نظیر حزب الدعوه و مجلس اعلای اسلامی در این انتخابات شاهد شکست بودند.
دومین پیام انتخابات 2018 برای دولتمردان عراقی این است که مردم این کشور درباره عملکرد جریانها و شخصیتهای سیاسی این کشور آگاهی دارند و هر گونه انحراف به خصوص فساد را رصد کرده و نارضایتی خود را در جریان انتخابات و با آراء شان نشان میدهند.
سومین پیام مهم این است که تبلیغات زیاد که با هزینه های انتخاباتی هنگفتی همراه باشد نتایج معکوس به همراه خواهد داشت.
چهارمین پیام این انتخابات این است که اگرچه همچنان فرقه گرایی در این انتخابات مشهود بود، اما بتدریج روند حرکتی مردم عراق به سمت نوعي ملیگرایی است که یکی از نشانه های آن نیز راهیابی چند نفر با گرایشهای کمونیستی به پارلمان است.
پنجمین پیام انتخابات چهارم عراق نیز این است که مردم عراق با مداخله بازیگران خارجی در امور داخلی این کشور مخالف هستند که این پیام در قالب پیروزی چشمگیر فهرست الفتح منتقل شده است.
د-تأثیر نتایج انتخابات بر چینش و ساخت قدرت
سؤال مهمی که پس از اعلام نتایج انتخابات عراق مطرح میشود، این است که چینش قدرت در این کشور چگونه خواهد بود؟ با توجه به اینکه سلیم الجبوری در راهیابی به پارلمان آینده عراق موفق نبود، رئیس مجلس این کشور تغییر خواهد کرد، اما این سمت در اختیار اهل سنت عراق باقی خواهد ماند. رئیس جمهوری عراق نیز مطابق ماده 68 قانون اساسی این کشور با رأی دو سوم اعضای پارلمان انتخاب میشود. با توجه به اینکه کردها یکی از جریانهای تأثیرگذار در ساختار قدرت عراق هستند و در واقع جریان سوم محسوب میشوند، به نظر میرسد که رئیس جمهوری آینده عراق نیز از میان کردهای این کشور معرفی شود، اما هنوز مشخص نیست که آیا فؤاد معصوم در سمت خود ابقا خواهد شد یا خیر؟
موضوع مهم دیگر، انتخاب نخست وزیر عراق است.
با توجه به اینکه شیعیان عراق حایز اکثریت کرسیها شدند، بدون شک نخست وزیر آینده نیز از میان شیعیان خواهد بود، اما از آنجایی که هیچ فهرستی حایز اکثریت آراء نشده و به تنهایی نمیتواند نخست وزیر معرفی کند، انتخاب نخست وزیر نیازمند ائتلاف گروهها با هم است. نخست وزیر عراق و کابینه آن باید بتواند رأی اکثریت مطلق (165+ 1 کرسی) اعضای مجلس را کسب کنند. از اینرو، انتخابات عراق را میتوان به دو مرحله قبل و پس از برگزاری انتخابات تقسیم کرد و چه بسا که مرحله پسا انتخابات مهمتر نیز باشد زیرا ائتلاف سازی برای تشکیل دولت آغاز میشود. اگرچه مطابق ماده 74 قانون اساسی عراق، رئیس جمهوری این کشور باید بزرگترین فراکسیون مجلس را مأمور تشکیل کابینه کند، اما این فراکسیون باید بتواند اکثریت مطلق را به دست آورد. لذا باید با سایر فهرستها و احزاب ائتلاف کند.
=======================
نويسنده: سیدرضی عمادی- کارشناس سياست در غرب آسيا.