بیستم تا بیست و نهم شعبان هر سال دهه تکریم و غبارروبی مساجد نامگذاری شده است.
مساجد از صدر اسلام، کارکرد‌های فراونی داشته است که می‌توان بزرگترین کتابخانه‌ها را در مساجد ساخت همین طور کارکرد‌های فرهنگی و هنری دیگر.
اگر چه هدف اصلی بنای مسجد، ایجاد مکان خاصی برای عبادت و راز نیاز با خداوند متعال است و علت نامگذاری آن به مسجد، از آن روست که جایگاه سجده و تواضع در پیشگاه خداوند متعال است؛ اما نباید از جنبه‌های دیگر مسجد غافل شد.
با نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام و پس از آن، درمی یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تاکنون به عنوان مرکز مهمی برای انجام رسالت رسول خدا (ص)، منشأ تحولات و خدمات، و پایگاهی برای ابلاغ پیام‌های الهی به شمار می‌رفته است.
مطالعه تاریخ معاصر کشور ما نیز نشان می‌دهد که مساجد به عنوان مرکز و پایگاه دینی و فرهنگی، نقش بسیار حساس و خطیری در ایجاد هسته‌های اولیه نهضت پویا و اصیل احیای اسلام انقلابی و جهت دهی به حرکت‌ها و جریانات مردمی داشته است. «انقلاب اسلامی ایران به عنوان یک جنبش اجتماعی، با استفاده از مساجد، فراگیر شد.
شبکه مساجد و جلسات مذهبی همانند حلقه واسط میان رهبران انقلاب و مردم انقلابی بودند که وظیفه بسیج مردم را در جهت مخالفت سیاست‌های حاکم بر عهده داشتند.»
مساجد نه تنها در ایجاد حرکت و جنبش و نیز آگاه سازی مردم مسلمان ایران از ظلم وستم رژیم شاهنشاهی نقش تأثیرگذار و عمیقی ایفا کرد بلکه در کنار آن، هسته‌های اولیه مبارزات مسلحانه را نیز شکل دهی و سازماندهی کرد از جمله می‌توان به عمده‌ترین تشکل و گروه مذهبی، سیاسی و نظامی که در یکی از مساجد جنوب تهران شکل گرفت اشاره کرد، تشکیل هیات‌های موتلفه اسلامی توسط برخی از متدینین و متعهدین مذهبی که در نخستین حرکت خود حسن علی منصور، نخست وزیر رژیم شاه را ترور کردند.
«جمعیت سری اصلاح حوزه»، «سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی»، «المنصورون» و ده‌ها تشکل سیاسی، مذهبی و نظامی، نتیجه آگاه سازی، اطلاع رسانی و هدایت علما و روحانیت در مساجد و جلسات مذهبی و نهاد‌های دینی بود و نیز برخی بنیاد‌های رفاهی، اقتصادی، چون بنیاد رفاه و تعاون اسلامی را می‌توان نام برد.
نمونه دیگر نقش و جایگاه مسجد در شکل دهی انقلاب اسلامی، سخنرانی امام خمینی (ره) در مسجد اعظم قم بوده است. در فروردین ۱۳۴۳ حضرت امام خمینی به محض آزادی از زندان، از مبارزه علیه رژیم دست برنداشت و برای جلوگیری و خنثی سازی تبلیغات و شایعات رژیم خودکامه پهلوی، مبنی بر تفاهم علمای اسلام بارژیم، در «مسجداعظم» باحضور خیل کثیری ازطبقات مختلف مردم به ایراد سخنرانی پرداخت. ایشان طی سخنانی ضمن تأکید بر ادامه نهضت، اعلام کردند که: «قدرت‌ها و ابرقدرت‌ها و نوکران آنان مطمئن باشند که اگر خمینی یکه و تنها هم بماند به راه خود که راه مبارزه با کفر و ظلم و شرک و بت پرستی است ادامه می دهد و به یاری خدا در کنار بسیجیان جهان اسلام، این پابرهنه های مغضوب دیکتاتور‌ها، خواب راحت را از دیدگان جهانخواران و سرسپردگانی که به ستم و ظلم خویشتن اصرار می‌نمایند سلب خواهد کرد.»
مساجد در کنار بستر سازی جهت ایجاد حرکت‌های انقلابی در دیگر زمینه‌ها نیز بسیار فعال ظاهر شده و با بسیج امکانات و نیرو‌های مردمی، سعی در رفع نیاز‌ها و کمک رسانی در مواقع مورد نیاز به نیازمندان و آسیب دیدگان همچنین در دوران هشت سال دفاع مقدس به عنوان سنگر پشتیبان رزمندگان و همراه خانواده‌های آنان بوده است.
اکنون چنانچه به نقش خطیر و پراهمیت مساجد در این راستا توجه داشته باشیم، به خوبی در می‌یابیم که اگر این پایگاه توانمند وجود نداشت، نهضت‌های اسلامی، دینی، اجتماعی و مردمی نیز شکل نمی‌گرفت، یا اینکه در بدو امر دچار انحراف و تزلزل و نهایتاً منجر به افول می‌شد. تا جایی که سکون، خشونت و هرج ومرج، جایگزین آن می‌گشت. اگر چه در شکل گیری انقلاب اسلامی غالب مساجد در گستره کشور دخیل بوده اند، اما به جهت پرهیز از اطاله این نوشتار، تنها به ذکر نام چند مسجد کشور که نقش مهم و اساسی را ایفا کرده اند به صورت فهرست وار و اجمالی اشاره می‌شود:
- مسجد قبا:
سخنرانی شخصیت‌های بزرگ روحانی و دانشگاهی در این مسجد، به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان سال ۱۳۵۶ موجب حضور گسترده مردم به ویژه قشر‌های روشنفکر وجوان کشور شد که نهایتاً در تسریع پیروزی انقلاب اسلامی بسیار موثر واقع شد. شهید بزرگوار آیت الله دکتر مفتح از گردانندگان اصلی این تجمع سیاسی و مذهبی بود. علاوه بر مسجد فوق باید از مساجدی، چون مسجد امیرالمومنین (ع) به امامت آیت الله موسوی اردبیلی، مسجد رستم به امامت حجت الاسلام شاه آبادی، مسجد جلیلی، مسجد ارک، مسجد لرزاده، مسجد هدایت، مسجد جاوید، مسجد بازار، مسجد صاحب الزمان (ع)، مسجد همت تجریش، مسجد امام خمینی، مسجد آذربایجانی ها، مسجد الجواد (ع)، مهدیه‌ی تهران و. نام برد که کانون مبارزه علیه رژیم شاه بوده است.
- مسجد سید و مسجد امام علی (ع) اصفهان:
مسجد سید در اصفهان از مهمترین پایگاه‌های انقلاب اسلامی بود که مسئولیت آن را آیت الله طاهری بر عهده داشت. علاوه بر آن مسجد مصلی و مسجد امام علی (ع) از مراکز اصلی مبارزه‌ی این شهر بود. سابقه‌ی مبارزه در مسجد امام علی (ع) به سال ۱۳۵۲ باز می‌گرددکه کلاس‌ها و بحث‌ها و سخنرانی‌های استادانی، چون استاد مطهری و دکتر بهشتی در آن برگزار می‌شد.
- مسجد جامع کرج:
مسجد جامع کرج یکی از مساجد فعال و پایگاه انقلاب در این شهر بود. «در قبل از انقلاب در این مسجد یک گروه سیاسی و انقلابی تشکیل شد به نام «المراقبون» که کار‌های سیاسی و فعالیت‌های انقلابی داشتند» از نمونه‌های دیگر فعالیت انقلابی در این مسجد می‌توان به «سخنرانی مقام معظم رهبری در این مسجد در قبل از انقلاب اشاره کرد که به همین خاطر ایشان به شهربانی وقت جلب شدند و، چون حاضر به دادن تعهد کتبی مبنی بر عدم بیان مسائل غیر دینی نشد از منبر رفتن وی جلوگیری وبه تهران برگردانده شد.»
- مسجد جلیلی تهران:
مسجد جلیلی در آغاز دهه چهل، فعالیت خود را شروع کرد، امام جماعت این مسجد، آیت الله مهدوی کنی بودکه با توجه به شخصیّت و جایگاه ایشان در نهضت حضرت امام (ره)، مسجد هم ماهیّت سیاسی پیدا کرد. برنامه‌های متعددی برای انجام فعالیت در حوزه‌ی سیاسی، فرهنگی آن صورت گرفت؛ از جمله‌ی آن بهره گیری از وعاظ انقلابی برای سخنرانی بود که شور و پویایی مسجد را تداوم می‌بخشید. یکی از برنامه‌های مسجد حمایت قاطعانه از نهضت امام خمینی بود.
- مسجد امام قم:
یکی دیگر از پایگاه‌های دینی و فرهنگی، انقلابی که مرکزیت هدایت حرکت‌های اسلامی و مردمی را در طول دوران انقلاب اسلامی از آغاز تا پیروزی بر عهده داشت، مسجد امام قم بوده است. در این مسجد، روحانیون مبارز و برجسته با برپایی منابر و ایراد سخنرانی‌های انقلابی در پیشبرد و گسترش انقلاب اسلامی نقش مهمی ایفا کردند.
- مسجد شیخ عزیزالله تهران:
این مسجد، واقع در بازار تهران نیز نقش مهمی در پیروزی انقلاب اسلامی داشته است. بازاریان، کسبه و مردم تهران با حضور در این مسجد و استماع و استفاضه از سخنان واعظ شهیر مرحوم حجت الاسلام محمد تقی فلسفی، در ارتباط با استیضاح دولت وقت و دفاع و حمایت از حضرت امام خمینی (س)، در پیروزی انقلاب اسلامی کمک‌های شایانی کردند.
- مسجد لرزاده تهران:
همزمان با ماه مبارک رمضان، مسجد لرزاده تهران، محل اجتماع بزرگ راهپیمایان و معترضین دستگاه حکومت خودکامه پهلوی در دوران پیش از انقلاب اسلامی شد. واعظ مشهور این مسجد نقش برجسته‌ای در ایجاد انگیزه مردمی برای پیشبرد انقلاب اسلامی برعهده داشت. به همین خاطر، وی از سوی دولت دستگیر و روانه زندان شد. مردمی که برای سخنرانی این واعظ مبارز گرد آمده بودند، ناگهان با هجوم نیرو‌های گارد سلطنتی و نظامیان شاه روبرو شدند و جمعی از آنان به شهادت رسیدند.
مسجد جامع کرمان:
برگزاری مراسم چهلم شهدای میدان ژاله تهران که در تاریخ ۱۷ شهریور به شهادت رسیدند، در این مسجد، باعث شد که بیش از ۱۵ هزار نفر زن و مرد که در صحن و شبستان آن گرد آمده بودند، مورد هجوم و یورش وحشیانه چماق بدستان رژیم پهلوی قرار گرفته و گروهی از آنان به فیض شهادت نائل آیند.
- مسجد «قیزللی مسجد» (معروف به مسجد میرزا یوسف آقا) تبریز:
این مسجد، نقطه آغاز قیام ۲۹ بهمن تبریز بود که مراسم چهلم شهدای قم، توسط مردم غیور تبریز در آن برگزار شد، حرکت انبوهی از مردم به سوی این مسجد، برای بر پایی مراسم، واکنش رژیم منحوط را در برداشت. عناصر پلیس ونیرو‌های نظامی شاه، در جریان این حرکت خودجوش، عده‌ای از مردم مظلوم را به خاک و خون کشیدند.
- مسجد روضه محمدیه یا مسجد حظیره یزد:
این مسجد یکی از کانون‌های مهم انقلاب اسلامی در استان یزد محسوب می‌شود. فعالیت این مسجد زیر نظر حضرت آیت الله صدوقی هدایت می‌شد. یکی از مهمترین برنامه‌های انقلابی این مسجد که در جریان انقلاب اسلامی به وقوع پیوست برگزاری مراسمی به مناسبت چهلمین روز شهدای تبریز بود که با حمله نیرو‌های نظامی شاه مواجه شد.
کلام آخر اینکه با توجه به ظرفیت چند بعدی مسجد و البته با حفظ احترام به جایگاه مقدس مذهبی آن که در اولویت قرار دارد، کارکرد‌های این پایگا‌ها باید دوباره احیا و به جامعه، شناسانده شود. میدان دادن و بکارگیری جوانان در مساجد در رونق گرفتن این مراکز، اهمیت بسیار دارد به ویژه اینکه این قشر آینده سازان جامعه هستند.
یادداشت از فهیمه علیمردانی