در کوچه پس کوچه‌های محله قدیمی طوقچی اصفهان؛ زیارتگاهی است شهره عام و خاص که شیفتگان اهل بیت (ع) را مشتاقانه به سمت خود می‌کشاند؛ آرامگاه صاحب بن عباد دانشمند شهیر اصفهانی.
به گزارش خبرگزاری صداوسیما، مرکزاصفهان؛ صاحب بن عبّاد دانشمند فرهیخته ای است که در بیان شخصیت والای او همین بس که علامه امینى(ره) درباره مقام او می گوید: صاحب از کسانى است که شرح حال نویس هراندازه هم که ادیب و سخندان باشد از بیان فضایل و مکارم او ناتوان بوده، زبانش در کام مىخشکد!
از ولادت تا وزارت
ابوالقاسم اسماعیل بن عبّاد،از اندیشمندان قرن چهارم ،لقبش صاحب و شهرتش صاحب بن عباد است؛او 16 ذیقعده سال 326 قمری در اصفهان دیده به جهان گشود.
صاحب را واقفی بزرگ در عرصه فرهنگ و تمدن اسلامی می شناسند؛ او این روحیه بذل و بخشش را از تربیت صحیح مادرش داشت،می گویند:مادر او هر روز یک درهم ویک دینار به وی می‌داد و به او می‌گفت این پول را به نخستین مستمندی که دیدی ببخش و بدین ترتیب صاحب از کودکی با فضایل و ملکات اخلاقی آشنا شد.
او این روش را در زندگانی پربارش هرگز ترک نکرد به گونه‌ای که تا آخرین لحظات عمر خود هر روز این کار را انجام می داد.
صاحب در اصفهان از استادانش در فقه، حدیث، تفسیر، کلام و دیگر علوم رایج بهره برد و سپس به رى که از مراکز علم و ادب آن زمان بود، مهاجرت کرد و در آن شهر به حلقه درس «ابن عمید» وزیر دانشمند آل بویه پیوست.
ابن عمید توانایى او را از نویسندگان مقام وزارت قرار داد؛ توانایى صاحب در انجام این امور، راه پیشرفت را بر او هموار کرد.
وی در دولت آل بویه هجده سال مقام وزارت را بر عهده داشت و نخستین اقدام او در دوران وزارتش مبارزه با بدعت های ناپسند و رسوم ظالمانه بود.
وزیری که راه و رسمش، اجرای عدالت ،آبادانی شهرها، مرمت و بازسازی ویرانی ها و بنای آثار نیک بود؛ او با اقداماتش به شهرهای قزوین، کاشان، قم و اصفهان رونقی دوباره داد.
این سیاستمدار، ورزش دوست هم بود و ورزشکاران را تشویق می کرد،او کار را به کاردان می سپرد و هرگاه آگاه می‌شد فردی شایسته از کار برکنار شده ، یک شغل از کسانی را که چند شغل داشتند، می‌گرفت و به او واگذار می‌کرد.
از اخلاق تا علم و دانش صاحب
صاحب را به کرم و جوانمردى اش می شناختند به ویژه سادات و دانشمندان را گرامى مىداشت. عفو و اغماض، فراست و شجاعت را هم مىتوان در شخصیت صاحب یافت.
مرتبه او در دین و دانش به حدی بود که مرحوم شیخ صدوق(ره) کتاب «عیون اخبار الرضا(ع)» را به نام او نوشت و به وی تقدیم کرد.
او پس از رسیدن به مقام وزارت نیز کسب علم و معرفت را فراموش نکرد؛چه در ایّام اقامت در شهرهاى اصفهان، بغداد و رى و چه در مسافرت، همیشه با برخى از دانشمندان و بزرگانِ علم همراه بود و حتّى درمأموریت‌هاى نظامى نیز مجلس بحث و گفتگو تشکیل مىداد.
صاحب، مقام بزرگان دین و علم و ادب را گرامى مىداشت و از احترام به آنان کوچکترین مضایقهاى نمىکرد. او قدر دانشمندان را خوب می دانست؛ به طوری که سالی پنج هزار دینار به فقها و محدثان اختصاص داده بود.
فراهم آوردن زمینه‌های گسترش علم در میان مردم از سیاست های مهمّ صاحب در دوران وزارتش بود.
او به واسطۀ سرودن اشعار به زبان عربی فصیح یکی از چهره های ادیب عربی در قرن چهارم نیز محسوب می شود.
این دانشمند بزرگ در تدریس و تربیت شاگردان نیز تلاش بسیار کرد ؛بیش از یازده قرن است که ایوان جنوبی مسجد جامع عتیق اصفهان را صفه صاحب می‌نامند چرا که وی در این محل به تدریس و تعلیم شاگردان مشغول بود.
مؤسس اولین کتابخانه عمومی جهان اسلام
صاحب بن عباد را موسس اولین کتابخانه عمومی جهان اسلام می دانند.او به تألیفات اهل قلم عنایت و توجه ویژه داشت و هرگاه از تألیف کتابی جدید آگاهی می‌یافت با سعی و کوشش فراوان نسخه‌ای از آن فراهم می‌کرد و برای مطالعه در کتابخانه خویش قرار می‌داد.
او در نتیجه تلاش فراوان توانست کتابخانه‌ای عظیم و کم نظیر تشکیل دهد. کتابخانه صاحب ، بیشتر آثار و تألیفات علمی آن دوران را در برداشت و دانشوران و نویسندگان متعدد از آن گنجینه ارزشمند استفاده می‌بردند.
این کتابخانه با 217 هزار جلد کتاب در حمله سلطان محمود غزنوی به شهر ری به آتش کشیده شد و از آن همه کتاب های نفیس و قیمتی چیزی باقی نماند.
می گویند میزان کتابهای موجود در کتابخانه صاحب در ری، که با قرن دهم میلادی مقارن بوده برابر مجموع کتابهای موجود در کتابخانه‌های اروپا بوده است.
او نویسنده ای متبحر هم بود، آثار متعددی از صاحب باقی مانده که می توان به کتاب الإبانه در علم کلام، الأقناع در عروض، الأمثال السائره در علوم ادبی، التذکره در کلام و اصول دین، دیوان اشعار، رسائل صاحب (مباحث اخلاقی، اعتقادی و اجتماعی)، رساله‌ای در علم طب و عنوان المعارف اشاره کرد.
صاحب در تمامى ابواب و فنون شعر از قبیل مدح، وصف، رثاء، هجاء، هذل، مواعظ و غیره اشعارى سروده و در هر فن قدرت طبع خود را با آوردن معانى نو و مضامین تازه و دقیق آشکار ساخته است.
او اشعار متعددى در وصف ائمه و امام على (ع) و در بیان مقام والاى آنان سروده است.
صاحب؛مروج مذهب شیعه
صاحب بن عباد در اصفهانِ قرن چهارم با مردم اهل تسنن افراطی روبرو بود و وی حرکت چند دهه ای را برای ترویج تشیع با اشعارش پایه گذاری و در این اشعار زمینه های حب و دوستی اهل بیت را مطرح کرد.
او از موقعیت سیاسی خود حداکثر استفاده را برای گسترش شعائر شیعی و از موقعیت سیاسی خود برای تغییر تفکر مردم اصفهان به سمت اهل بیت استفاده کرد.
صاحب بن عباد با حرکت فرهنگی و قدرت سیاسی بدون توسل به زور برای معرفی اهل بیت تلاش کرد به پیروان اهل بیت بها داد و از محدثان حمایت کرد.
او زمینه برگزاری مراسم عزاداری امام حسین(ع) را فراهم کرد و در مجالس شعری که ترتیب می داد شاعران اشعار خود را در وصف اهل بیت می خوانند و صاحب با این مجموعه تلاش ها توانست راهی را برای نزدیک شدن به تشیع در اصفهان هموار کند.
اگر در آغاز قرن دهم اصفهان شیعه می شود این سیر شیعه شدن اصفهان فرآیند تدریجی دارد که نقطه آغازین آن تلاش های صاحب بن عباد در اصفهان است.
وفات صاحب بن عباد
صاحب روزهای آخر عمرش را در بستر بیمارى گذراند. او در بستر هم از امور کشور با اطلاع مىشد.
مردم در ایام بیمارى به عیادتش رفته و براى بهبودىاش هر روز مقابل سراى او به درگاه خداوند دعا مىکردند.
سرانجام این دانشمند فرهیخته 24 صفر سال 385 قمری در شهر ری جان به پروردگار خویش تسلیم کرد و روح متعالى به سراى باقى شتافت.
پیکر وی با شکوه و تجلیل فراوان به اصفهان انتقال داده و در زادگاهش به خاک سپرده شد.