نقش مددکاران اجتماعی در پیشگیری ازآسیب های اجتماعی درمدارس

چکیده مصاحبه پژوهشی:

- مددکار اجتماعی در محیط مدرسه به دلیل نوع وظایف می تواند در کنترل بروز آسیب‌های اجتماعی موثر باشد.

- در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا مدد کاری اجتماعی جزء لاینفک مدارس است.

- نبود پست مددکاری اجتماعی یک نقطه ضعف آموزش و پرورش در حوزه اجتماعی است.

- دغدغه های مالی و تاکید بیش از حد به محفوظات در ساختار آموزش و پرورش، مجال پرداختن به سایر موارد را از مسئولان گرفته است.

- آموزش و پرورش اگر واقعا می خواهد کاری انجام دهد 5 درصد استخدام ها را  برای مددکاران اجتماعی بگذارند.

- مددکاران اجتماعی سفیران سلامت اجتماعی هستند نمی توان با یک پزشک یا یک اقتصاددان سفیران سلامت اجتماعی را تربیت کرد.

- نه مشاور می تواند مددکار اجتماعی شود و نه مددکار می تواند جای مشاور را بگیرد هر کدام از اینها با هدف خاص خود آموزش دیده اند

- طرح نماد که مسئولیت تدوین بسته مددکاری آن را به پزشک داده اند، تفکری محکوم به شکست است.

-ازحوزه مددکاری اجتماعی غفلت دیرینه شده به همین دلیل  در آموزش و پرورش پست مددکاری اجتماعی نداریم و این یک نقطه ضعف برای آموزش و پرورش است.

پژوهش خبری صدا وسیما:مدرسه از مهمترین مکان هایی است که در فرایند رشد اخلاقی و تربیتی و سلامت اجتماعی دانش آموزان نقش دارد و به دلیل فراگیر بودن و طول مدت اثرگزاریش بر افراد ظرفیت بسیار  بالایی برای اجرایی کردن برنامه های پیشگیری از آسیب های اجتماعی دارد. «ارتقای سلامت جسمی و روحی معلمان و دانش آموزان و پیشگیری از آسیب های اجتماعی» در سیاست های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش از سوی رهبر معظم انقلاب مورد تاکید قرار گرفته است. با توجه به کاهش سن ابتلا به آسیب های اجتماعی اهمیت اجرای برنامه های پیشگیری و مدیریت آسیب‌های اجتماعی از سنین کودکی و نوجوانی بیشتر می شود و  یکی از مهم‌ترین ملزومات اجرای این برنامه­ها در مدارس؛ حضور  نیروی انسانی متخصص و کارشناس این حوزه در مدارس است. اما این کارشناس چه ویژگی ها و تخصصی باید داشته باشد؟ برخی از کارشناسان بر این باورند که حضور مشاور به تنهایی کفایت نمی کند و نیازمند حضور مددکاران اجتماعی در مدارس هستیم. در همین ارتباط در باره ضرورت حضور مددکاران اجتماعی در مدارس و نقش متفاوت آنها در مقایسه با مشاوران مدارس، در پیشگیری و کاهش آسیب های اجتماعی. این موضوع را در گفتگو با آقای دکتر  سید حسن موسوی چلک،‌ رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران دنبال می­ کنیم: 

آموزش و پرورش بهترین بستر برای پیشگیری از آسیب های اجتماعی

دکتر  سید حسن موسوی چلک،‌ رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران[1]: ما یک بستری داریم به نام آموزش و پرورش که از دو  بخش آموزش و پرورش تشکیل شده است. و از سوی دیگر در جامعه یکسری نیازها و مشکلاتی داریم که غفلت از آنها می تواند تبعاتی داشته باشد از جمله این مباحث موضوع آسیبهای اجتماعی و سلامت روانی اجتماعی است. بدون شک آموزش و پرورش یکی از مورد وثوق ترین نهادهای اجتماعی است که حداقل  سه ضلع مثلث دانش آموز، اولیای مدرسه و اولیای دانش آموز را در بر می گیرد و اگر فردی یک فرزند در خانواده داشته باشد حداقل 12 سال این سه ضلع می­توانند با یکدیگر ارتباط داشته باشند. و هیچ بستر دیگری را نمی توانیم پیدا کنیم که چنین ارتباط مستمر و خوبی بین این سه ضلع بتوان ایجاد کرد. پس طبیعی است که باید بتوانیم از این بستر به خوبی استفاده کنیم تا  مردم در کنار آموزش بتوانند سواد اجتماعی و سواد  زندگی کردن را هم یاد بگیرند. نه اینکه فقط محفوظات داشته باشیم. آموزش و پرورش باید مهارتهای زندگی از قبیل کنترل خشم، ‌تصمیم گیری درست و روابط بین فردی و رفتار جراتمندانه را در کنار موضوع های دیگر به صورتی گسترده، فراگیر و مستمر به دانش آموزان آموزش دهد.

غفلت دیرینه و نهادینه شده در آموزش و پرورش نسبت به حوزه مددکاری اجتماعی

دکتر  سید حسن موسوی چلک،‌ رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران: گرچه آموزش و پرورش در یکی دو سال اخیر فعالتر شده و قبلا هم در سالهای 84-83 فعالیتهای خوبی در حوزه پیشگیری از آسیبهای روانی اجتماعی داشته اند اما عمدتا آموزش و پرورش نسبت به حوزه مددکاری اجتماعی غفلت دیرینه و نهادینه شده­ای دارد و به همین دلیل  در آموزش و پرورش پست مددکاری اجتماعی نداریم و این یک نقطه ضعف آموزش و پرورش در حوزه اجتماعی است. در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا مدد کاری اجتماعی جزء لاینفک مدارس است هم برای افزایش سواد اجتماعی و افزایش شاخصهای سلامت اجتماعی و هم برای ایجاد یک بستر ارتباطی قوی بین خانواده و مدرسه و سایر منابع اجتماعی. اما آموزش و پرورش ما از این ظرفیت محروم است چون در آموزش و پرورش ما تفکر اجتماعی نهادینه نشده است. و اگر برخی کارهای مقطعی انجام می دهیم به منزله این نیست که آموزش و پرورش ما اجتماعی شده است. هنوز آموزش و پرورش درگیر آموزش محفوظات است. گرچه در سال 84-83 بارقه امیدی در آموزش و پرورش زده شد  و دوباره خاموش شد. الان هم اقدامات مفیدی در حال انجام است که قابل تقدیر است ولی این شاید کمتر از یک درصد ظرفیت آموزش و پرورش درحوزه اجتماعی است. 

اقداماتی که شروع نشده پایان یافت

زمانی که دکتر فانی معاون آموزشی و مهارتی آموزش و پرورش بود، طرحی با کمک سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور در شش استان انجام شد که شامل آموزش مهارتهای پیشگیری از آسیبهای روانی اجتماعی، هم برای والدین و هم برای دانش آموزان و هم برای اولیای مدرسه بود .33 بسته آموزشی (11 تا  برای هر کدام از این سه گروه ) تهیه شده بود و برای هر کدام از این گروهها محتوای این بسته آموزشی متفاوت بود. مثلا کنترل خشم یا مقابله با استرس.  گروهی متشکل از دکتر شهرام محمد خانی از پیشگامان حوزه معاونت آموزشی مهارتی و خانم دکتر فرشته موتابی و دکتر ربابه نوری و بنده  این بسته های آموزشی را تهیه کرده بودیم و در شش استان برای هر سه گروه اجرا شد. بعد از آن متوقف شد. آموزش و پرورش درگیر یک سری گرفتاریهایی به ویژه در خصوص حقوق معلمان است . حاکمیت باید یک بار برای همیشه مسئله حقوق معلمان را حل کند مثل قضات که امروزه دیگر دغدغه حقوق ندارند. آموزش و پرورش هم باید به جایی برسد که نخبگان ما آموزش و پرورش را به عنوان شغل اول انتخاب کنند نه آخر. معلمی شغل بسیار مهم و ارزشمندی است و آینده هر کشور و تربیت نسلش بستگی به کیفیت آموزش و پرورش آن دارد . اگر بخواهیم آینده کشور را تضمین کنیم باید آموزش و پرورش مان را قوی کنیم. که هم آموزش آن قوی باشد و هم بعد پرورشی و اجتماعی آن . اگر نتوانیم افراد را آماده ورود به جامعه بکنیم و آموزش مهارتهای لازم برای زندگی را به آنها یاد بدهیم اگر نمره همه شان هم 20 باشد ما در آینده دچار مشکل می شویم. منتهی هر وزیری که می آید از  او  انتظار می رود که  اول از همه یک کاری برای حقوق معلم ها بکند. یکبار برای همیشه باید حاکمیت  تکلیف این بخش را مشخص کند. 

مددکار اجتماعی چه نقش ویژه ای می تواند در مدرسه ایفا کند؟

دکتر  سید حسن موسوی چلک،‌ رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران: مددکار اجتماعی می تواند در پیشگیری از  آسیبهای اجتماعی به ویژه  در کسانی که در معرض آسیبهای اجتماعی هستند نقش محوری داشته باشد. از جمله از طریق :

 - آموزش مهارتهای ارتباطی

-افزایش آگاهی والدین و معلمان و مربیان

-شیوع شناسی آسیب­های اجتماعی

-برقراری ارتباط در سه سطح :

• بین مدرسه و خانواده
• بین مدرسه، خانواده و منابع اجتماعی
• بین خانواده و منابع اجتماعی

-کمک به مشاور مدرسه برای تحلیل وضعیت اجتماعی دانش آموزان و به کارگیری منابع اجتماعی

به این معنا ،‌ حتی آنجا که مشاور می­خواهد کار مداخله را انجام دهد باز هم به مددکار اجتماعی نیاز دارد که مددکار  بتواند ارتباط با خانواده و سایر منابع اجتماعی را،  در کنار تحلیلی از وضعیت اجتماعی دانش آموزان،  خانواده و محیط های اجتماعی که با آن مرتبط هستند ارائه کند . 

اعلام آمادگی انجمن مددکاری اجتماعی ایران برای کمک تخصصی همه جانبه به آموزش و پرورش

 دکتر  سید حسن موسوی چلک،‌ رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران: ما بارها اعلام کرده ایم که آموزش و پرورش می تواند در کنار این همه استخدام هایش یکبار بیاید مددکاران را استخدام کند و در در دو سه استان پایلوت کند و مددکار اجتماعی در مدارس استخدام کنند. ما به عنوان انجمن مددکاری اجتماعی ایران بسته مددکاری را برایشان تدوین می کنیم. انجمن مددکاری اجتماعی یک تشکل صنفی بیش از 50 ساله است. ما حاضریم از تمام ظرفیت­هایمان برای کمک به آموزش و پرورش استفاده کنیم اما مشروط به این که بخواهند از حرف به عمل تبدیل شود و در حد شعار باقی نماند.

ما حاضریم صفر تا صد آنچه را که یک مددکار اجتماعی می تواند در مدرسه انجام دهد،  برایشان آماده کنیم نه اینکه یک بسته آماده ای را به ما بدهند و بخواهند که ما طبق آن عمل کنیم. ما اصلا بسته­هایی را که نوشته شد را قبول نداریم چون هیچ کمکی به استفاده از ظرفیت مددکاری اجتماعی در آموزش و پرورش نخواهد کرد. افراد خبره نخبه کارکشته و با دانش باید در حوزه اجتماعی برای آموزش و پرورش برنامه بنویسند. ما بارها و بارها اعلام کردیم برای آقای دکتر بطحایی نوشتیم و به وزرای قبل از ایشان (آقایان حاجی بابایی و فانی) هم توصیه کردیم. منتهی آنقدر دغدغه­های مالی آموزش و پرورش زیاد است و همه چیز وابسته شده به موضوع آموزش و محتوای کتاب که چندان مجالی برای سایر موارد باقی نمی گذارد. البته ناگفته نماند که در دوسه سال اخیر آموزش و پرورش خیلی سعی کرد که آن دوره 84-83 را به نوعی تکرار کند اما به نظر ما آموزش و پرورش اگر واقعا می خواهد کاری انجام دهد 5 درصد استخدام ها را را برای مددکاران اجتماعی بگذارند. ظرفیت مددکاری اجتماعی باید برای ارتقای سلامت اجتماعی مورد توجه قرار گیرد.

طرح نماد (نظام مراقبت اجتماعی از دانش آموزان)

 در طرح نماد (نظام مراقبت اجتماعی از دانش آموزان )[2]که از سال گذشته در آموزش و پرورش به طور آزمایشی به اجرا در آمده است مسئولیت تدوین بسته مددکاری را به پزشک داده اند. معلوم است که این تفکر محکوم به شکست است. افرادی باید در تدوین این بسته برای آموزش و پرورش، قوه قضائیه یا هر جای دیگر... مشارکت کنند که تجربه و تخصص این کار را داشته باشند.

یکی از محورها که در 27-28 آذر در کنگره  بین المللی 60 سال مددکاری اجتماعی در ایران را داریم که با حضور کشورهای مختلف و مسئولین جهانی این رشته، یکی از محورهای آن آموزش و پرورش است .

آموزش و پرورش می تواند بهترین بستر برای پیشگیری و کنترل آسسیبهای اجتماعی باشد و لازم است تا گام هایی در این راستا بردارد. دولت هم باید به درستی حمایت کند.

اگر امروز رهبری دغدغه آسیبهای اجتماعی را دارد و می گوید در این حوزه 20 سال عقبیم و هرکس وجدان دارد و هرکس ایران را دوست دارد بیاید و در این زمینه اهتمام کند، چه بستری بهتر از آموزش و پرورش برای پیشگیری و ارتقای شاخصهای سلامت اجتماعی؟ و طبیعتا برای ارتقای سلامت اجتماعی و پیشگیری از آسیبهای اجتماعی مددکاران اجتماعی سفیران سلامت اجتماعی هستند و شما نمی توانید با یک پزشک یا یک اقتصاددان سفیران سلامت اجتماعی را تربیت کنید. پزشک یا اقتصاد دان سفیر سلامت اجتماعی نیست.

آیا مددکار می تواند جایگزین مشاور در مدارس باشد؟

دکتر  سید حسن موسوی چلک،‌ رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران: خیر هر کدام از اینها نقش و کارکرد خود را دارند . این اشتباه است که فکر کنیم هر کسی مستقر شد می تواند مددکار اجتماعی شود یا مددکار بتواند جای مشاور را بگیرد هر کدام از اینها با هدف خاص خود آموزش دیده اند و هرکس ظرفیتهای خود را دارد گرچه می توانند از ظرفیتهای همدیگر استفاده کنند ضمن اینکه 70 درصد مدارس حتی مشاور مستقر ندارند.

چه تفاوتی بین نقش مشاور و مددکار اجتماعی وجود دارد؟ [3]

حوزه فعالیت مددکاری اجتماعی بسیار وسیع تر از روانشناسی و مشاوره است، به این ترتیب که مشاور بیشتر با خود فرد سرو کار دارد  و مشاوره معمولاً مبتنی بر «شخص محوری» است اما مددکار نه تنها بر فرد و توانایی های فرد تکیه دارد با خانواده، محیط اطراف و دوستان او و در یک کلام با جامعه فرد سر و کار دارد. مشاوران مدارس در اغلب موارد ارتباطی با خانواده‌ها نمی‌گیرند و فقط به یک بار صحبت با دانش‌آموزان اکتفا می‌کنند. مشاوران مدرسه مشاوره فردی می‌دهند اما مددکاران به‌صورت سیستمی با آسیب برخورد می‌کنند [4]

مددکار هنگام کار از نظریه های مشاوره استفاده می کند و علاوه بر مصاحبه  وارد محیط خانواده فرد می شود و به طور مستقیم کنشها ، رفتارها و ارتباطات مددجو را مشاهد می کند و به تشخیص و ارزیابی می پردازد، در صورتی که لازم بداند تغییر و آموزش را در متن زندگی مددجو انجام می دهد و زمانی طولانی را در حل مشکل به کار می گیرد. پس مددکار بر تمامیت مشکل نظر دارد در حالی که مشاور تأکید بر قسمتی از مشکل دارد. هدف مددکار قادر سازی در فرد است در حالی که هدف مشاور خود حمایتی فرد است. مشاور بیشتر دید فردی به مسائل دارد و تغییر فرد و ساختار روانی فرد را در نظر دارد، در حالی که مددکار دید اجتماعی دارد و فرد را در محیط اجتماعی اش می­ بیند. البته مشاوران هرچه در توانشان است انجام می دهند اما در برخی موارد وجود دارد که مددکار برای انجام آن فعالیت ها آموزش دیده و بهتر از عهده کارها برمی آید.

کلام آخر

توجه به خدمات مددکاری مدارس، در کشوری که حدود ۲۰ میلیون نفر کودک و نوجوان سرویس گیرنده های مستقیم آموزش و پرورش رسمی آن هستند، لازم و ضروری به نظر می رسد. اگر آمار والدین را بر این تعداد اضافه کنیم می توان گفت که در هر خانواده یک دانش آموز مشغول به تحصیل است یا در گذشته نزدیک مشغول به تحصیل بوده و یا در آینده نزدیک مشغول به تحصیل خواهد شد. از این رو دغدغه تعلیم و تربیت نه تنها همه خانواده ها را متأثر کرده که بیشتر خانواده ها را نسبت به وضعیت تحصیلی و شغلی آینده فرزندشان، نگران و دل مشغول کرده اند. مددکاری، حرفه هنری است که با اتکا بر دانش و بردباری، فداکاری و ایثار، در حمایت از دانش آموزان و خانواده های آنان سعی و اهتمام می ورزد و در جهت کاهش دغدغه های تربیتی و آموزشی و حل آسیب های اجتماعی با اطمینان گام برمی دارد.[5]

اگرچه در سطح کلان و در خود وزارتخانه، پستی تحت عنوان کارشناسی مددکاری وجود دارد و در کلینیک های مشاوره آموزش و پرورش نیز مددکار اجتماعی حضور دائمی دارد، اما در داخل مدارس هنوز جایگاه مشخصی برای مددکاری تعریف نشده است.

پژوهش خبری // پژوهشگر:فریفته هدایتی

---------------------------------------------------------------

[1]- در گفتگو با پژوهشگر اداره پژوهش خبری صدا و سیما، 14/ 8/ 96

[2] - نادر منصورکیایی  مدیرکل دفتر مراقبت آسیب های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش: در سال تحصیلی 96-1395، برای گسترش مددکاری اجتماعی در مدارس، اولویت‌هایی در نظر گرفته شده است که از جمله آن، استمرار برنامه تدوین نقشه‌های‌ خطرپذیری مدارس،گسترش دوره‌های آموزشی « مدیریت مورد » در سطح مناطق آموزش و پرورش کشور، افزایش نرخ پوشش برنامه « مدیریت مورد» در سطح مدارس و اجرای آزمایشی طرح «نماد» است. برنامه مددکاری اجتماعی در مدارس ، یک مأموریت و رسالت چندسازمانی و بخشی از «نظام مراقبت اجتماعی از دانش آموزان» است. امیدواریم با همکاری دستگاه‌ها و سازمان‌ها همچنین با استقرار نظام مراقبت اجتماعی از دانش‌آموزان‌، ظرفیت‌های لازم برای استقرار مددکاری اجتماعی در مدارس با هدف توسعه خدمات مداخله به‌موقع و موثردر رفتارهای پرخطر، عوامل مخاطره آمیز و فوریت‌های اجتماعی تهدیدکننده دانش آموزان گسترش پیدا کند. (‌مهر، 20/ 7/ 96)

[3] -  نادر پوراصغریان، وظایف مددکار اجتماعی در مدارس،‌ سایت تخصصی مددکاری اجتماعی،‌11/ 10/ 91

[4] - یزدانپور مددکار اجتماعی،‌ مهر، 13/ 7/ 96

[5] - سایت تخصصی مددکاری اجتماعی ،1‌1/ 10/ 96