بررسی ظرفیت های صنعت سنگ در اقتصاد کشور

چکیده نشست پژوهشی:

• میزان قابل توجه ذخایر سنگ در ایران
• گستردگی و تنوع معادن سنگ ایران در مقایسه با رقبای خارجی
• وجود انرژی ارزان و بازار بزرگ داخلی و خارجی
• رتبه بالا در تولید و انگیزه بالای سرمایه گذاری بخش خصوصی در صنعت سنگ
• وجود دو هزار معدن سنگ تزئینی در کشور
• ناچیزبودن سهم ایران در گردش مالی بازار جهانی سنگ

پژوهش خبری صدا وسیما: تولید ومصرف سنگ‌های تزئینی و نما در ایران دارای قدمت طولانی است. استفاده از این سنگ ها در هزاره­های نخست شکل گیری تمدن در سرزمین ایران، چه به عنوان سنگ های ساختمانی و چه به عنوان سنگ های تزئینی داخل بناها مرسوم بوده است . آثار بجا مانده از مصرف چنین سنگ هایی در تخت جمشید، پاسارگارد، تخت سلیمان و بسیاری از بناهای ساسانی و بناهای اسلامی تا امروز در سراسر کشور پراکنده و مشهود است.

سرزمین ایران بدلیل تنوع رخدادهای زمین شناسی و عریان بودن نسبی سنگ های مختلف بدلیل پوشش ناچیز جنگلی و خاکها، از نظر طبیعی دارای ظرفیت های بالایی از انواع سنگ های تزئینی و نما، از جمله سنگ های نرم برش و سخت برش است. این فراوانی وتنوع اجازه می دهد که ایران بتواند در بازار داخلی و جهانی جایگاه مهمی را کسب کند. موقعیت جغرافیایی ایران از نظر بدست آوردن بازارهای خارجی نیز بسیار مناسب است. زیرا کشورهای حاشیه خلیج فارس، به مناسبت اینکه رهنمون های زمین شناسی محدودی دارند و کشورهای اروپایی و خاور دور بدلیل مسایل زیست محیطی، امکانات کمتری برای گسترش معدنکاری و صنایع سنگین از جمله صنعت سنگ را دارند و بالاخره بدلیل گرانی انرژی و نیروی کار، مزیت نسبی ای مانند ایران برای توسعه این صنعت را، ندارند. لذا ایران می تواند تولید و همچنین بازار بهتری برای رونق صنایع پایین دستی سنگ های تزئینی و نما را، برای صادرات داشته باشد.

هر چند که بسیاری از فعالیت‌های استخراج، فرآوری و فروش داخلی و خارجی سنگ ایران توسط بخش خصوصی و بدون حمایت برنامه ریزی شده دولت صورت گرفته اما بازار سنگ ایران در سه دهه اخیر، بتدریج با ایجاد ظرفیت های استخراج و تولید و فرآوری و به روز نمودن تکنولوژی در ابعاد داخلی و خارجی از رونق مناسبی برخوردار شده است.

برهمین اساس گروه اقتصاد مدیریت پژوهش خبری معاونت سیاسی در راستای مصوبات ستاد اقتصاد مقاومتی و نقشه راه خود ذیل محور حمایت از تولیدات داخلی و بررسی ظرفیت های ایجاد اشتغال و حمایت از صادرات  سی و یکمین نشست خود را به " بررسی ظرفیت های صنعت سنگ در اقتصاد کشور"  اختصاص داد. این نشست دوشنبه 17 مهر 1396 با رحیم علیجانی رئیس کمیسیون اقتصادی و صادرات انجمن سنگ ایران و محمدحسن رجبعلیان دبیر اجرایی این انجمن  برگزار شد.

کلیات صنعت سنگ ایران[1]

اطلاعات ذیل چشم اندازی کلی از جایگاه صنعت سنگ کشور نشان می دهد. 

رونق یک باره در صنعت سنگ ایران

در 10 تا 15 سال اخیر، تعداد مناسبی از کارخانجات و معادن سنگ ایران با هدف افزایش کیفیت و صادرات، به تکنولوژی روز دنیا تجهیز شده­اند اما آن طور که باید و شاید و بدلایل مختلف از این تجهیز شدن نتوانسته اند استفاده مناسب را ببرند با این حال تا پیش از دولت یازدهم صنعت سنگ کشور به دلایل متعدد از یک رونق کاذب و یک باره برخودار شد که مهمترین دلایل آن عبارتند از؛

این عوامل دست به دست هم داد تا پیش از دولت یازدهم یک رونق کاذب در صنعت سنگ کشور ایجاد شود  در عین حال همین رونق ظرفیت­های زیادی در صنعت سنگ ایجاد کرد یا بهتر است بگویم میزان تقاضای ایجاد شده در صنعت سنگ ناشی از ظرفیت های ایجاد شده در سال های قبل از  سال 1392 است. 

قبل از دولت یازدهم و در دوران رونق  می توان گفت در سال حدودا 140 میلیون متر مربع پروانه های ساختمانی صادر می شد که به ازای هر متر مربع، تقریبا یک متر مربع سنگ مصرف می شد که این رقم در سالهای 92 و 93 به 40 تا 50 میلیون متر مربع کاهش پیدا کرد و به یک سوم تقاضا رسید و تقریبا یک رکود در صنعت سنگ و صنایع وابسته به ساختمان اتفاق افتاد و در این حالت بود که به فکر افتادند تنها راه استفاده از این ظرفیت اضافی ایجاد شده و روی زمین مانده ، استفاده از صادرات است.

ورود سنگ ایران به بازارهای جهانی

پس از ایجاد رکورد در صنعت سنگ بدلیل کاهش تقاضا و ایجاد ظرفیت اضافی، صنعت سنگ ایران تا قبل از سال 1395 میزان صادرات آن بالغ بر 170 میلیون دلار بود که پیش بینی می شود تا پایان امسال این رقم به 350 میلیون دلار برسد . البته صنعت سنگ ایران براساس سند راهبردی و استراتژی با تاکید بر ایجاد تشکل ها و کنسرسیوم های صادراتی و تشکیل صندوق پشتیبان مالی تلاش می کند سهم یک درصدی خود از بازارهای جهانی تا سال 1399 به 10 درصد یعنی 2.5 ( دو ونیم) میلیارد دلار برساند.

* قیمت تمام شده بالا: چالش های اساسی در صنعت سنگ که منحصر به این صنعت نمی باشد و دیگر صنایع هم درگیر آن هستند موضوع قیمت تمام شده بالای تولیدات سنگ است . قیمت تمام شده سنگ ایران به دلایل مختلف بالاست ( قیمت تمام شده ناشی از یک زنجیره است و 15 تا 16 عامل در تعیین آن دخیل هستند که همه این عوامل در صنعت سنگ نیست و بخشی از آن مربوط به عوامل بیرونی است ) که مهمترین دلیل آن نبود نقدینگی لازم است که همه صنایع گرفتار آن هستند. برای برای حل این معضل صنعت سنگ در سند راهبردی خود تشکیل صندوق پشتیبان مالی برای تامین منابع مالی ارزان قیمت را طراحی و پیشنهاد کرده است . این صندوق با مشارکت خود اعضا تشکیل شده است و یکی از راهکارهایی که می توانیم قیمت تمام شده سنگ را اصلاح کنیم  تامین نقدینگی مناسب و ارزان قیمت از صندوق کارآفرین امید و  صندوق پشتیبان مالی صنعت سنگ و بخشی هم یک صندوق مشترک براساس سیستم بانکی کارآفرینی امید است که می توان امیدوار بود بتوان به رونق صنعت کمک کنیم و اقداماتی که قابل اجرا است پیش بینی کرده ایم و بسیاری از نیازهای صنعت سنگ با 200، 300 و 400 میلیون تامین می شود و اگر تامین کنیم بخش بزرگی از صنعت سنگ راه می افتد.

با توجه به وجود فارغ التحصلان جوان در کشور باید تلاش کنیم با روش های نوین و راه حل های مهندسی نه راه حل بازاری قیمت تمام شده را کاهش و کیفیت سنگ صادراتی را افزایش دهیم.

موضوع دیگر در بحث قیمت تمام شده سنگ ایران، افزایش کیفیت ماده اولیه است. فرضا اگر یک تن سنگ را از معدن به صورت مکعب مستطیل ( اصطلاحا قواره ) استخراج کنیم بهره آن 14 تا 15 متر مربع می شود اما اگر بد قواره استخراج کنیم بهره آن 8 تا 10 متر می شود که 5 تا 6  متر سنگ به هدر می رود . 

*پایین بودن کیفیت تولید: در عین حالی که ماشین آلات مناسب برای بریدن سنگ با کیفیت مناسب و حتی نیروی انسانی مناسب داریم اما نمی توانیم سنگ با کیفیت تولید کنیم که دلیل اصلی آن به تقاضا بر می گردد.

به علت اینکه تا چند سال پیش همیشه تقاضا داخلی به قدری کافی بود و رجحان داشت بر تقاضای خارجی و خریدار داخلی خیلی کیفیت برایش مهم نبود در نتیجه واحدهای سنگبری و معادن ما را مجبور نکرد سنگ با کیفیت تولید کنند یا به عبارتی که هرچه تولیدکننده، تولید کرد خریدار داخلی خرید و همین موضوع باعث شد که در حقیقت خیلی به کیفیت سنگ تولیدی اهمیت ندهیم و کیفیت را فدای کمیت و تولید انبوه کنیم.

درخصوص آموزش صنعت سنگ ایران انجمن سنگ همزمان با فعال کردن شرکتهای کنترل کیفیت با شرکتهای ایتالیایی که سردمدار صنعت سنگ در دنیا هستند تفاهم نامه آموزشی امضا کرده است و قرار است منجر به ایجاد یک آموزشگاه شود که تکنسین ها، مدیران میانی و کارگران ما آموزش های لازم را فرا بگیرند و آرام آرام، سطح کیفی سنگ ایران افزایش پیدا کنند و از طرفی چون تقاضای داخلی به شدت کم شده و ظرفیت های زیاد و خالی ایجاد شده در نتیجه خود ما مجبور خواهیم بود به موضوع کیفیت اهمیت و نگاه ویژه ای داشته باشیم زیرا دیگر مانند سابق نیست که مشتری به سراغ ما بیاید این ما هستیم که باید به سراغ مشتری برویم.

* نبود تقاضای موثر ؛ چنانچه قیمت تمام شده و  کیفیت سنگ تولیدی را  اصلاح کنیم اگر تقاضا نباشد همه این کارها بیهوده خواهد بود. لذا برای صادرات نیاز به ایجاد تقاضای موثر  است و تقاضا در دنیا از سه طریق یا سه کانال ایجاد می شود: نمایشگاه های تخصصی؛ اینترنت و شبکه های اجتماعی؛ ارتباطات خاص

برگزاری  نمایگشاه های تخصصی در دنیا در حقیقت 45 درصد از تقاضا در بازار بین المللی سنگ را تشکیل می دهد و تولیدکننده یا صادرکننده در نمایشگاه حضور می یابد که در نهایت سهم این عامل 45 درصد است.  سهم تولید این فاکتور در  ایجاد تقاضا سهم گرانی است و ارزش آن بسیار گران است و برای اینکه یک تولیدکننده یا صادرکننده در نمایشگاه خارجی شرکت کنند حداقل بین 70 تا 100 میلیون تومان می بایست هزینه کند تا اگر بتواند تقاضایی از این نمایشگاه جذب کند.

اینترنت و شبکه های اجتماعی که هر روزه سهم آن بیشتر از دو روش قبلی می شود و بسیار ارزان است و با توجه به وجود جوانان تحصیل کرده و ظرفیت فضای مجازی و تعداد کاربران زیاد در کشور متاسفانه کمتر به آن توجه شده  چه در صنعت سنگ و صنایع دیگر در صورتی که باید از طریق این فضا که بسیار ارزان هم هست بتوانیم ایجاد تقاضا کنیم و ایجاد تقاضای صادراتی مستلزم تخصص دانشجویان و فارغ التحصیلان رشته کامپیوتر است که هم یک بازار کار بسیار با اهمیت و یک مسیر ارزان قیمت است اما متاسفانه خیلی جدی گرفته نشده است. درصورتی که اگر جدی گرفته شود هم ایجاد اشتغال خواهد کرد هم آمار صادرات را بالا می برد به طوری که بیش از 10 تریلیون دلار امروزه صادرات از طریق اینترنت و شبکه های اجتماعی انجام می شود که کوتاهی از خود ما بوده است زیرا تجار ما بیشتر رفتن به خارج و تفریح را ترجیح می دهند تا پشت میز، کارهای خود را انجام دهند.

در ارتباطات خاص فرضا بعضی از تجار ما با مشتریان خارجی ارتباط خاص دارند و یا هیات های تجاری که توسط وزارت خارجه و سازمان توسعه تجارت همراهی می کنند نهایتا 10 درصد از تقاضای بازار سنگ خارجی را پوشش می دهد. که این روش هم خیلی نمی تواند به رونق صادرات کمک کند اما چنانچه دولت به خصوص سفارت خانه ها و رایزن های اقتصادی در نقاط مختلف دنیا تلاش کنند سنگ ایران را به عنوان یک برند در دنیا معرفی کنند می تواند روش مطمئن تری باشد کما اینکه برخی از صادرکنندگان هم اکنون نیز از روابط خاص خود، در صادرات سنگ استفاده می کنند. 

مشکلات بخش معادن و معدن کاران صنعت سنگ ایران

در نمودار ذیل مهم ترین مشکلات بخش معادان و معدن کاران صنعت سنگ کشور آورده شده است: 

ضرورت تولید و صدور سنگ کوپ

خام فروشی قطعا مطلوب هیچ صنعتی نیست اما در صنعت سنگ به خصوص در موضوع صادرات و با توجه به سهم ناچیز و اندک کا از بازار جهانی که به یک درصد هم نمی رسد  لازم است ابتدا برای ورود به بازار و معرفی محصول خود سنگ کوپ صادر کرد. کاری که بیشتر تولیدکنندگان دنیا برای معرفی و راهیابی محصول خود به بازارهای جهانی حتی سوبسید هم پرداخت می کنند و حاضرند با زیان محصول خود را صادر کنند تا کالای آنها شناخته شود و به اصطلاح برند شود از این رو ما نیاز داریم برای شناخته شدن سنگ کوپ ایران (سنگ خام) ، برای اینکه بتوانیم سنگ بریده را صادر کنیم اول باید سنگی که ارزانتر است صادر کنیم تا خریدار خارجی با تکنولوژی خودش این سنگ را تبدیل به یک برند کند بفروشد و در دنیا شناخته شود تا مشتری های دیگر بیایند سراغ سنگ ایران، لذا خام فروشی در جهت شناسایی بازارهای هدف مطلوب است و نیاز داریم برای شناخت کالا آرام ارام ورود کنیم.

مانند سنگ لاشتر که جزو بهترین سنگ است و به نقاط مختلف دنیا صادر می شود. این سنگ در ایران به بدترین وضعیت فروخته می شود و در جداول و کف خیابانها استفاده می شود ولی در ایتالیا در بهترین مکانها استفاده می شود. کسی نمی دانست که این سنگ ایرانی است و هنوز خیلی ها از پتانسیل های سنگ ایرانی اطلاعات زیادی ندارند.

ضرورت توجه به صنایع جانبی

صنعت سنگ به شدت محیط زیست را تخریب می کند و متاسفانه ما بدون اینکه هیچ گونه استراتژی داشته باشیم ، با هدف توسعه صادرات و یا افزایش تولید در زیباترین مناطق کشور که معادن وجود دارد آن  را به تلی از خاک تبدیل می کنیم بطوریکه هم اکنون از  100 تن سنگ استخراج شده 70 تن را دور می ریزیم و محیط زیست را تخریب می کنیم در صورتی این ضایعات بسیار ارزشمند هستند و اگر بتوانیم آنها را به پودر سنگ تبدیل کنیم دارای ارزش افزوده بسیار بالایی خواهد بود محصولی که کاربرد استراتژیک در دنیا دارد و مورد نیاز صنایع جانبی است اما بدون توجه به این واقعیت بسادگی از کنار آن میگذریم و ضمن اینکه محیط زیست را هم به شدت تخریب می کنیم.

بررسی راهکارهای افزایش مزیت رقابتی

1- ایجاد بانک اطلاعات صنایع سنگ: دولت حمایت کند تا آمارگیری شود که چند درصد معادن کار می کنند چند درصد کارخانه ها فعالیت می کنند که براساس آمار دقیق بتوانند حمایت کنند و اگر همین الان وزارت صنعت معدن تجارت بخواهد معادن را تجهیز کند واقعا نمی داند چند درصد معادن یا کارخانه ها فعالیت دارند و چقدر منابع نیاز دارند.

2- اصلاح قوانین معادن: معادن ما همچنان با قوانین قدیمی کار می‌کنند و لازم است که دولت در این خصوص بازنگری کند.

3-ارتقاء سلامت علمی بهره برداران: بیشتر معادن به روش سنتی کار می کنند و مسئولین فنی معادن بدون تجربه و فارغ التحصیل دانشگاه در  معادن حضور دارند و مهارت کار در معادن را ندارند و با نظام مهندسی هماهنگی کرده­ایم که مهندسان ناظر معادن دوره آموزش لازم را طی کنند که نظام مهندسی مدعی است بودجه لازم را ندارد و می بایست معدن خود این کار را انجام دهند.

4-تخصیص تسهیلات برای صادرکنندگان سنگ بریده: در حال حاضر هیچ گونه مشوق صادراتی یا تخفیف مالیاتی برای صادرکنندگان در نظر گرفته نمی شود در صورتی که ترکیه رقیب جدی ما همه این شرایط را برای صادرکنندگان خود مهیا می کند.

نتیجه گیری ؛

با توجه به پتانسیل طبیعی و زمین شناسی انواع سنگ های تزئینی و نما در کشور و وجود بازار بالقوه در داخل و خارج از ایران و همچنین بومی شدن نسبی صنعت استخراج و فرآوری این محصول، ظرفیت های اضافی ایجاد شده  به نظر می رسد با رفع تنگناهای موجود در سر راه توسعه صنعت سنگ می توان به رونق این صنعت ارز آور کمک کرد. جای بسی تاسف است که بعضی از تولیدات سنگی معادن و کارخانه های سنگ بری ایران، حتی نتوانسته برخی از سلیقه های داخلی را نیز راضی کند. بطوریکه فرآورده های سنگی از کشورهایی همچون ایتالیا، چین ، ترکیه و برخی کشورهای دیگر ارروپایی و آسیایی وارد بازار ایران می شود. اگرچه میزان واردات سنگ به کشور به سختی به 12 میلیون دلار می رسد اما همین میزان هم برای کشوری که دارای مزیت ها و ظرفیت های متنوع سنگ است شایسته نیست و مشاهده می کنیم تولیدات داخلی قدرت رقابت در قیمت و کیفیت ،با این سنگ های وارداتی را نیز ندارد. فهرستی از انواع تنگناها در بالا اشاره شد که برای رفع این تنگناها شایسته است هرچه زودتر یک تشکل صنفی منسجم و قوی صادراتی تشکیل شود و از برنامه های انجمن سنگ ایران به عنوان تنها متولی نهاد برنامه ریزی و هدایت صنعت سنگ ایران در بخش خصوصی نیز حمایت شود. 

برای اینکه این انجمن موفق شود لازم است مستقل از دولت اما هماهنگ با سیاست های کلان وزارت صنعت، معدن و تجارت و سایر نهادهای حاکمیتی و با عضویت همه دست اندرکاران صنعت سنگ از معدن دار تا کارخانه دار و صادر کننده تشکیل شود. در کنار این تشکل همچنین می توان به ایجاد مرکز آموزش مطالعات صنعت سنگ شامل طیف وسیعی از بررسی های زمین شناسی، اکتشاف، استخراج، فرآوری، ماشین آلات ، بازارهای داخلی و خارجی، استاندارد کردن تولیدات و تداوم پژوهش و توسعه فعالان این حوزه را با آموزش های روز دنیا همطراز کرد که در نهایت منجر به کاهش قیمت تمام شده تولید، ارتقاء کیفی و کمی محصول تولیدی و صادرات به روش های نوین و برند سازی شود .

 پژوهش خبری // پژوهشگر: محمود نانکلی

[1] - رحیم علیجانی رئیس کمیسیون اقتصادی و صادرات انجمن سنگ ایران