آمارهای 49 ساله ای که از ثبت بارش ها می گذرد ، نشان می دهد در 10 سال اخیر میانگین بارش ها از 245 میلیمتر سالانه کاهش چشمگیری پیدا کرده و خشکسالی مهمان ناخوانده کشور ما شده است.
مدیرکل دفتر منابع آب ایران درباره میزان بارش ها در سال های اخیر می گوید: خشکسالی از سال آبی (87-86) اغاز شده است و به طور مثال میانگین بارش در سال آبی (88-87) به 202 میلیمتر در سال آبی (90-89) به 191 میلیمتر در سال آبی (91-90) به 204 میلیمتر و در سال آبی 94-93) به 189 میلیمتر رسید.
فراز رابعی با اشاره به اینکه از 30 حوضه آبریز فرعی و 6 حوضه آبریز کشور ممکن است 20 حوضه آبریز نرمال و 10 حوضه آبریز فرعی دیگر پایین تر از نرمال باشد، گفت : توزیع مکانی و زمانی بارش نیز در کشور ما مناسب نیست و این هم عامل دیگری برای خشکسالی است.
تغییر اقلیم هم به کاهش بارش و خشکسالی منجر شده است.
به طور مثال در سال آبی گذشته (96-95) در 22 حوضه آبریز ، بارش کمتر از نرمال بود که آمارها حوضه آبریز ارس را با 37 درصد، هراز 36 درصد، اترک 33 درصد، مرزی غرب 41 درصد، کرخه 34 درصد و ارومیه را هم با 37 درصد کاهش بارش نشان می دهد.
البته در حوضه آبریز ابرقو و سیرجان و هامون و جازموریان میزان بارش بیشتر از نرمال ثبت شده است.
کمبود بارش ها بر کاهش روان آب ها نیز تأثیر مستقیم دارد به طوری که کاهش بارش در سال های اخیر موجب شده است روان آب ها نیز حدود 30 درصد کاهش یابد.
روان آب ، آبی است که از بارش ها حاصل می شود و در سطح رودخانه جاری است.
تأثیر دیگر کاهش بارش ها تشنگی گیاهان است.
وقتی بارش کم می شود نیاز گیاه به آب بیشتر می شود و از طرفی منابع آب سطحی مثل چشمه و قنوات به سمت خشک شدن پیش می رود که همه این عوامل موجب کاهش آبیاری زمین خواهد شد و فشار بر منابع زیرزمینی هم روز به روز افزایش می یابد.
دبیر اجرایی طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب های زیرزمینی ایران معتقد است در دهه های گذشته دو شوک به منابع آبی زیرزمینی وارد شده است که یکی در دهه 70 و سال آبی (75-74) بود و چاه های کشاورزی برقی شدند و به دنبال آن 150 هزار چاه آب جدید مجوز حفر گرفتند و به تعداد چاه های مجاز اضافه شدند.
به این ترتیب میزان برداشت آب نسبت به سال های قبل از آن به دلیل سهولت برداشت ، بیشتر شد.
عبدالله فاضلی می افزاید: از سال های (87-86) تا 90 گرچه میزان برداشت آب تغییر محسوسی نداشته اما به دلیل کاهش بارش ، ورودی آب به آبخوان، کاهش یافته و سالانه حدود 5 میلیارد و 700 میلیون مترمکعب کسری مخزن یا اضافه برداشت داریم و از ذخایر استراتژیک استفاده می کنیم.
برای کاهش مشکلات منابع زیرزمینی آب کشور از سال 94 طرح تعادل بخشی آب های زیرزمینی یکی از اولویت های وزارت نیروست و چه بسا یکی از اولویت های دولت در بخش آب هم شده است ، اما تخصیص بودجه به طور ناقص و اندک صورت گرفت.
پارسال از 400 میلیارد تومان اعتبار برای این طرح میزان تخصیص تا پایان سال 95 تقریباً صفر بوده است.
دبیر اجرایی طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب های زیرزمینی ایران می گوید : 10 درصد از تخصیص اعتبار این طرح مربوط به پارسال ، در اردیبهشت سال جاری پرداخت شد که در عمل به کارهای عملیاتی نرسیده و بدهی 130 میلیارد تومانی هم برای گروه های گشت و بازرسی به وجود آمده است و ما تلاش می کنیم این طرح به تعطیلی کشیده نشود.
فاضلی با اشاره به اینکه اجرای طرح تعادل بخشی آب های زیرزمینی تاکنون کمک محسوسی به آبخوان های کشور نکرده است ، می گوید: همه اجزای طرح باید یکسان و همزمان اجرا شود مانند بستن چاه های غیرمجاز یا نصب کنتور هوشمند که میزان برداشت را کنترل و از اضافه برداشت جلوگیری می کند.
ظاهراً موانع قانونی برای اجرای طرح تعادل بخشی علاوه بر تخصیص نیافتن بودجه تعیین شده نیز وجود دارد که فاضلی در این باره معتقد است : مجلس شورای اسلامی در 2 یا 3 سال اخیر دولت را مکلف به پرداخت هزینه نصب کنتورهای هوشمند کرده است.
پیش تر این وظیفه بر عهده صاحبان چاه آب کشاورزی بوده و براساس ماده 12 توزیع عادلانه آب عمل می شد.
تا زمانی که این وظیفه به عهده دولت باشد و مشکلات مالی دولت مانع اجرای نصب کنتورهای هوشمند شود ؛ اجرای نامتوازن طرح کمک محسوسی به آبخوان ها نمی کند.
بنابراین گزارش تشدید افت ذخایر آبی منابع زیرزمینی، فرونشست زمین ، ایجاد شکاف در زمین ، عمیق شدن چاه های آب و خشک شدن چاه ها و قنوات ؛ پیامد برداشت بیش از حد آب های زیرزمینی است.
از مجموع 609 دشت کشور 357 دشت ممنوعه اغلب در مناطق کویری و کم بارش وجود دارد و پیشنهاد ممنوع شدن 70 دشت دیگر نیز ارائه شده است که همه اینها به دلیل تغذیه نشدن آبخوان ها در اثر کاهش بارش است.
ایران از هزاران سال قبل سرزمینی خشک و نیمه خشک و کم باران بوده و همیشه خشکسالی این خاک و بوم را تهدید می کرده و استفاده از سازه های آبی و قنات در کویر موید این موضوع است.
در سال های اخیر تغییر اقلیم نیز تأثیر خشکسالی را بر خاک کشورمان بیشتر کرده و وابستگی ما به آب بیشتر شده است و آسیب پذیرتر هم شدیم.
گزارش : معصومه مرزبند