چکیده نشست پژوهشی:

ـ در زمینه امحاء و بازیافت پسماندهای الکترونیک و بویژه لامپ های جیوه ای که شاید بتوان آنها را بمب های جیوه ای نیز نامید؛ کاری در کشور صورت نگرفته است.

- امحاء غیر اصولی لامپ های جیوه ای و رها کردن یا شکستن آنها در طبیعت منجر به آلوده شدن خاک، آب و هوا خواهد شد.

ـ بر اساس ماده 7 قانون مدیریت پسماند، تولید کننده پسماند مکلف است که پسماند را مدیریت کند و طبق این قانون شهرداری ها تنها مسئول مدیریت پسماندهای عادی هستند.

ـ در حوزه پسماند غیر از شهرداری 11 نهاد دیگر وظیفه مدیریت آن را دارند که از جمله آنها وزارت کشور، سازمان صدا و سیما و سازمان حفاظت از محیط زیست است.

ـ یک حباب لامپ کم مصرف می تواند 190 هزار لیتر آب را آلوده سازد.

ـ سالیانه تا 150 میلیون لامپ کم مصرف در کشور استفاده می شود و در طبیعت رها می شود که به این معنی است که هر ثانیه 400 هزار لیتر آب در کشور در حال آلوده شدن به جیوه است که به نوعی نسل کشی محسوب می شود.

ـ در کشور ما لامپ های کم مصرف لابلای زباله های عادی راهی طبیعت می شوند و هزینه های سرسام آوری را بصورت پنهان در بخش درمان و ... بر اقتصاد کشور تحمیل می کنند.

پژوهش خبری صدا وسیما:بسیاری از لوازم، قطعات و تجهیزات غیر قابل استفاده و یا از رده خارج شده ای که در حوزه برق کاربرد دارند حاوی ترکیبات متنوعی از مواد سمی و خطرناکند که این مواد در صورت انتشار در حین انجام فرایندهای بازیافت و امحاء، ریسک جدی را برای سلامت انسان و محیط زیست بدنبال خواهد داشت. بسیاری از این آلاینده ها بصورت ترکیبات خالص در این پسماندها یافت نمی شوند، اما از اجزای اصلی مواد ترکیبی هستند، مانند مواد بازدارنده اشتعال در پلاستیک ­ها و یا درون اجزای الکتریکی مخفی شده اند، همچون جیوه در لامپ های کم مصرف، و بنابراین جداسازی آنها از دیگر اجزا بسیار مشکل خواهد بود. این موضوع امحاء و بازیافت این پسماندها را بسیار مشکل و پرهزینه می­سازد، در صورتی که بازیافت آنها از لحاظ محیط زیستی لازم بنظر می رسد. برای جلوگیری از آلودگی های جدی محیط زیست و صدمات وارده بر انسان، مدیریت مناسب ابن پسماندها بسیار مهم است، علی الخصوص با توجه به حجم انبوه و روزافزون پسماندهایی که ما در این حوزه در حال تولید آنها هستیم.

در زمینه امحاء و بازیافت پسماندهای الکترونیک و بویژه لامپ های جیوه ای که شاید بتوان آنها را بمب های جیوه ای نیز نامید سوالاتی مطرح است اما مهم‌ترین سوال در این زمینه این است که:

باتوجه به قدرت آلایندگی جیوه موجود در لامپ های کم مصرف، آیا راهکاری برای جمع آوری و امحاء و بازیافت آنها در کشور اندیشیده شده است؟

لامپ های کم مصرف

لامپ های کم مصرف مانند همه لامپ های فلورسنتی حاوی جیوه می باشند که باعث پیچیده تر شدن مراحل نابودسازی و بازیافت آنها می شود. بنابراین امحاء غیر اصولی این لامپ ها و رها کردن یا شکستن آنها در طبیعت منجر به آلوده شدن خاک، آب و هوا خواهد شد. عنصر جیوه و به تبع آن بخار جیوه یکی از عناصر سرطان زا و سمی در طبیعت هستند که عدم رعایت احتیاط در برخورد با آن ها می تواند خطرات ناگواری را پیش رو داشته باشد.

در این باره در یک نشست کارشناسی نظر کارشناسان را جویا شده‌ایم:

دکتر امیرناصر هراتی، مدیر بهره برداری سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران :

بر اساس ماده 7 قانون مدیریت پسماند، تولید کننده پسماند مکلف است که پسماند را مدیریت کند و طبق این قانون شهرداری ها تنها مسئول مدیریت پسماندهای عادی هستند. بنابراین پسماندهای خطرناک مانند لامپ های جیوه ای باید توسط تولید کننده و یا وارد کننده آنها مدیریت شود. هر سال حدود 100 میلیون لامپ کم مصرف در کشور تولید می شود اما هنوز متولی جمع آوری و امحای این لامپها شناخته نشده در صورتی که در اروپا هیچ وسیله برقی فروخته نمی شود مگر اینکه فروشنده موظف باشد کهنه آن را جمع آوری و امحاء نماید.

برای حل مشکل آلودگی لامپ های کم مصرف سه حلقه وجود دارد: 1) جمع آوری 2) انتقال و 3) امحاء و بازیافت. چنانچه نظام ودیعه گذاری برای لامپ های کم مصرف صورت گیرد بصورتی که خریدار این وسیله هنگام خرید، کهنه و یا سوخته آن را تحویل دهد و لامپ نو را با قیمتی پایین تر بگیرد می توان امیدوار بود که جمع آوری این لامپها با موفقیت صورت پذیرد. لامپ سوخته را کجا باید ذخیره سازی کرد که سبب مشکلات بعدی نشود؟ در همه جای دنیا تولید کننده پسماند خطرناک از لحظه تولید تا آخر مسئول آن است در حالی که در کشور ما چنین نیست. در جلسات بسیاری با حضور کارشناسان خارجی در حوزه پسماندهای خطرناک شرکت کردم و تمامی آنها معتقدند تنها راه حل مدیریت پسماندهای خطرناک نظام ودیعه گذاری است.

در حوزه پسماند غیر از شهرداری 11 نهاد دیگر وظیفه مدیریت آن را دارند که از جمله آنها وزارت کشور، سازمان صداوسیما و سازمان حفاظت محیط زیست است.

دکتر شینا انصاری، مدیرکل دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت از محیط زیست :

قانون مدیریت پسماند در سال 1383 تصویب شده است و تا به این زمان بسیاری از امور آن انجام نشده است. بر اساس این قانون مدیریت پسماندهای صنعتی و خطرناک به عهده تولید کننده آن است و چنانچه این پسماندها به پسماند عادی تبدیل شوند وظیفه شهرداری هاست که آنها را مدیریت کنند.

بر اساس ماده 23 قانون مدیریت پسماند، سازمان حفاظت از محیط زیست به عنوان ناظر عالی در این حوزه معرفی شده است و در خصوص پسماندهای خطرناک و الکترونیک نیز قانونی وجود دارد که شرح وظایف دستگاههای ذیربط را تبیین کرده است ولی متاسفانه این قانون آن طور که شایسته بوده اجرایی نشده است. در بخش پسماندهای ویژه، تمرکز باید بر تفکیک باشد. در کشور ژاپن تفکیک زباله با درصد بالای 90 درصد صورت می گیرد اما در کشور ما چنین نیست و اگر زباله ها به همین صورت به زباله سوز ها هدایت شوند مشکل آلودگی فلزات سنگین و گازهای سمی پیش خواهد آمد. لازم است در این باره دستگاهها اطلاع رسانی لازم را در خصوص تفکیک زباله از مبدا بیشتر کنند. متاسفانه در کشور ما حتی روی بسته های لامپ های کم مصرف درباره خطرات آلودگی آن هیچ گونه مطلبی درج نمی شود.

بهرام رعنا، سازنده دستگاه امحاء پسماندهای خطرناک :

یافته های پزشکی نشان داده است که بدن انسان دستگاه دفع فلزات سنگین را ندارد. این فلزات در صورت ورود به بدن در بدن تجمع می کنند و وقتی که در حد اشباع درآمدند تولید بیماری می کنند. " میناماتا " بیماری خاصی است که از تجمع جیوه در بدن ایجاد می شود. کبد چرب و نارسایی­ های کلیوی هم می تواند در نتیجه حضور جیوه در بدن بروز کند.

سازمان محیط زیست امریکا اعلام کرده است که جیوه موجود در یک لامپ کم مصرف می تواند 18 تا 30 هزار لیتر آب را از حالت شرب خارج کند. یکی از موسسات وابسته به وزرات نیرو در کشور ما نیز اعلام کرده است که یک حباب لامپ کم مصرف می تواند 190 هزار لیتر آب را آلوده سازد. طبق یک برآورد ساده، سالیانه تا 150 میلیون لامپ کم مصرف در کشور استفاده می شود و در طبیعت رها می شود که به این معنی است که هر ثانیه 400 هزار لیتر آب در کشور در حال آلوده شدن به جیوه است که به نوعی نسل کشی محسوب می شود. وقتی جیوه با آب ترکیب می شود " تری متیل جیوه " تولید می کند که می تواند بستر حیات موجودات زنده را از بین ببرد.

بی توجهی به مساله جمع آوری و امحاء و بازیافت لامپ های کم مصرف و رها سازی آنها در طبیعت شاید نگاه ساده انگارانه ای به حل موضوع باشد چرا که جیوه و مواد سمی موجود در این لامپ ها پس از شکسته شدن از شیر آب دوباره وارد منازل و بدن ما می شود. در حال حاضر هیچ گونه اقدام عملی و یا علمی جهت حل معضل آلودگی ناشی از جیوه لامپ های کم مصرف در کشور صورت نگرفته است و این لامپ ها لابلای زباله های عادی راهی طبیعت می شوند و هزینه های سرسام آوری را بصورت پنهان در بخش درمان و ... بر اقتصاد کشور تحمیل می­کند.

در حال حاضر دستگاه امحاء لامپ های جیوه دار( کم مصرف) را در کشور طراحی و ساخته ام که این دستگاه مجوز سازمان حفاظت محیط زیست را نیز دریافت کرده است و حتی نسبت به نمونه های اروپایی خود نیز عملکرد بهتری از حیث عدم نشت آلودگی دارد اما هیچ نهادی در کشور حاضر نیست از این دستگاه استفاده کند و من تصور می کنم در کشور در این زمینه هیچ برنامه ای وجود ندارد.

 کلام آخر

سیستم جمع‌آوری زباله‌های خطرناک خانگی مانند باتری، داروهای اضافی، مواد شیمیایی، اسپری‌ها، لامپ‌های جیوه دار و ... در ایران وجود ندارد و این موضوع می تواند عوارض جدی در پی داشته باشد؛ چرا که این زباله‌های خطرناک خانگی به سادگی و با طی یک چرخه معیوب دوباره وارد محیط زیست ما می شوند. تولید کنندگان و مصرف کنندگان لامپ‌های کم مصرف باید ملزم به ارائه آموزش به مصرف‌کننده شوند؛ چراکه تقریبا اکثر قریب به اتفاق مردم در خصوص خطراتی که این لامپ ها و سایر پسماندهای خطرناک می­تواند بر زندگی و محیط زیست آنها داشته باشد بی‌اطلاع هستند. و این در حقیقت جزیی از ارائه خدمات به مشتری است.

پژوهش خبری// مرتضی رکن آبادی