رویارویی امام صادق علیه السلام با جریان های فکری انحرافی

معرکه عقاید در عصر امام صادق(ع)

دوران حیات امام صادق (ع) دوران شکل گیری معرکه آراء و عقاید در گستره وسیع عالم اسلام است که دامنه آن در شرق و غرب جهان توسعه پیدا کرده بود. در این دوره مکاتب مختلف فکری ادبی ظهور کردند: مکتب نحوی بصره و کوفه و بغداد؛ مکاتب کلامی معتزله و اشاعره، ترجمه آثار یونانی، رومی، هندی و ایرانی و شکل گیری مکاتب فقهی حنبلی، شافعی، مالکی و شاخه ­های مختلف علوم طبیعی و گسترش و شکل گیری فرق گوناگون در فضای نسبتا بازِ ایجاد شده، رونقی در علوم و فرهنگ اسلامی ایجاد کرد.[1]و درعین حال درگیری­ ها و منازعات بر سر قدرت در دوره انتقالی حاکمیت از امویان به عباسیان فرصت مناسبی فراهم آورد تا امام صادق (ع) به تاسیس دانشگاه و مکتبی بزرگ با حضور هزاران شاگرد برای تبیین اسلام حقیقی همت گمارند. در این راه به ­دلیل اهمیت و کارایی شیوه بحث علمی و مناظره امام اولا از بحث گفتگو با صاحبان و نمایندگان ادیان و فرق و نحله های مختلف فکری و دینی به­ خصوص در زمانه ای مانند موسم حج استقبال می­ کردند؛ دوم به تدریس مهارت­ ها و شیوه ­های مناظره به دانشجویان خاص و اصحاب نزدیک خود می ­پرداختند و آنان را برای مناظره و مقابله علمی با جریا ن­های انحرافی تشویق و تشجیع می ­کردند. تربیت افرادی مانند هشام که هارون الرشید زبان او را در نفوس مردم کارگرتر از هزار شمشیر می ­دانست یا فردی مانند علی ابن محمد ابن نعمان بحلی کوفی؛ از دیگر برنامه ­های امام برای مقابله با افراد و گفتمان­ های مقابل و مخالف بود.[2] این شخصیت­ های که شاگرد امام صادق (ع) بودند، در چنین فضایی مرجع مردم در عرصه­ های علمی و فکری بودند و چنین جایگاهی فرصتی برای آنان فراهم می­ کرد. حضرت امام صادق (ع) با شماری از متکلمان مذاهب و ادیان بحث و مناظره داشته و به اقتضای ماهیت مناظرات کلامی در این مباحثات رویه­ ای متکلمانه اتخاذ کرده است.[3]

روش ­ها و اسلوب مناظرات

در بیان شیوه مناظرات امام صادق علیه السلام می ­توان گفت در دفاع از اصل توحید با الهام از قرآن کریم راهبرد اثبات علت از راه معلول و توجه به صنع خداوند را در پیش می­ گرفتند و با استدلال عقلی و منطقی و با بهره گیری از واژگان کوتاه و گویا و مستدل به بیان براهین خود می­پرداختند. امام در صورتی که مدعای خصم، کلی و دارای صورت­ ها مختلف بود؛ بعد از استماع کامل آن و با رعایت ادب و احترام بدون بر آشفتن مدعای خصم را به تقسیمات و ابعاد مختلف تجزیه می­ کردند و به ابطال تک تک شقوق می­ پرداختند. گاه از کلام خصم بهره می ­گرفتند و الزامات و نتایج منطقی آن­را بیان کرده و وی را به نادرستی ادعای خود وا می ­داشتند. امام با محسوس نمودن امور معقول و با ذکر مثال­ ها و تمثیل­ هایی از زندگی روزمره؛ مطالب ذهنی و انتزاعی را قابل فهم ساخته و به اثبات دیدگاه خویش می­ پرداختند. برای آنکه فرایند گفتگو پویا باشد و از طرف مقابل این گواهی را بگیرند که دقیقا مراد و مقصود خود را تفهیم کرده از او پرسش ­هایی را مطرح می ­کردند و در موقع مناسب، در عین رافت و ادب و احترام با پاسخی کوبنده و محکم خصم را شکست می ­دادند.[4] وجه ادبی مناظره یکی از شاخه ­های نویسندگی است که در دوره امام صادق علیه السلام به­ دلیل آزادی نسبی فراهم آمده و گسترش جریان­ ها و گرایش ­های گوناگون در زمینه­ های مختلف اصول و فروع دین و نیز فلسفه و کلام و حتی مسائل مربوط به زبان و نحو، رواج گسترده­ ای یافت. مناظره کنندگان بر آن بودند تا عباراتشان از حدِ اکثرِ معنا و تعابیر زیبا زیبایی سبک و اختصار برخوردار باشد.[5]

این تاثیر تا حدی است که می­ توان گفت تولید مناظره­ ها، مقابله ­ها و مراسله ­هایی که به اقتضای فضای اجتماعی و فرهنگی فراهم آمده بود سبب برآمدن علم بلاغت شد که در این راه معتزله نقش عمده ­ای داشتند.[6] البته بعد ادبی و بلاغی در مناظرات امام فرع بر اصل و اساس استدلال و استحکام کلام است. با این حال توجه به مضمون و محتوا و فصاحت در کلام، امام را از زیبایی در کلام حتی در مناظرات غافل نمی­ ساخت. کما اینکه درستی معنا و رساندن مقصود نیز تعریف بلاغت است. لذا میانه روی در بیان و اعتدال به معنای عمق تمرکز و ایجاز در کلام است. لذا تصور امام از بلاغت تصوری متعهدانه است و در درجه اول مضمون را مورد توجه قرار می­ دهد.[7]

البته مورخان ادب عربی در دوره عباسی توجه اندکی به مناظره ­های این دوره متکلمان و فقها و اصحاب ملل و نحل کرده ­اند. با وجود آنکه مناظره از مهم ترین فنون نثری بود که طبقات مختلفی از مردم را به خود جلب می­کرد چرا که بیشتر این مناظره ­ها در مسجد برگزار می ­شد. معتزله مهم ترین گروهی بودند که به مناظره روی آوردند.[8] البته شوقی ضیف استاد مصری تاریخ ادبیات عرب هیچ اشاره­ ای به مناظرات امام صادق علیه السلام ندارد و مناظرات هشام و مومن نطاق را نیز با تعبیر مناظرات شیعه غالی یاد می­ کند.[9]

الزام طرف مناظره با استفاده از دانسته‌های مردم، بهره‌گیری از تمثیل و تشبیه، برانگیختن نیروی خِرد طرف مناظره، اثبات وجهۀ عقلانی احکام و اهمیت تفکر، اجازۀ پرسش و آزادی بحث، تأکید بر رعایت انصاف، تکیه بر دلایل متقن به جای استفاده از شیوۀ مغالطه، احترام و تکریم متقابل، بیان اصول و معیاری کلی و عقلانی، استفاده از شیوۀ جدل برای ارشاد و هدایت نظم منطقی مباحث و سامانۀ علمی، الزام طرف مقابل به پذیرش اشتباه خود، از دیگر مختصات مناظره‌های امام علیه السلام است.[10]

از طرفی اصول استنتاجی مطرح شده در مناظره‌های حضرت، مؤید این امر است که مناظره و روند به کارگیری آن برای ایجاد فهم مشترک از مسائل، آگاهی‌بخشی و ایجاد نگرش توأم با عقلانیت است و از طرف دیگر، « روش مناظره‌های آن حضرت اساساً از نظر علمی و روایی، بیشترین تأثیرات آموزشی را بر طرف مناظرۀ خود می‌گذاشت. این روش بر سه پایه استوار بود: دعوت به پرسش، همگام شدن با مخاطب، هدایت مخاطب در مواقعی که با بن‌بست فکری مواجه می‌شود ».[11]

نتیجه گیری

از آنجا که عمده فعالیت امام صادق علیه السلام علمی و در عرصه فرهنگ و دانش و تربیت شاگردان در علوم مختلف بوده است به همین خاطر فقه شیعه به فقه امام جعفر صادق و مذهب شیعه به مذهب جعفری شهرت یافته است. فعالیت ­های علمی فکری امام بزرگترین مبارزه ریشه­ ای با مخالفان ولایت اهل بیت و شیعیان بود. رویاروی با صاحبان فکر و عقیده از دیگر ادیان و فرق و اثبات ناراستی و سستی در عقاید آنان از سوی امام صادق با بهره گیری از فرصت حج و دیگر مناسبت ­ها سیره علمی امام صادق را به مدرسه ­ای آموزنده امروزین برای مقابله با جریان­ های انحرافی و تکفیری ساخته است. جریان­ هایی که با برداشت ­های غلط از اسلام به قتل و کشتار و تروریسم روی آورده و به جز فرقه و جریان منتسب به خود دیگران را با حربه تکفیر مورد حمله قرار می­ دهند. مکتب امام صادق مکتب استدلال و بحث و گفتگوست؛ البته این سخن بدین معنا نیست که باید با جریان­ های ارهابی و تروریستی که تنها زبان شمشیر و تفنگ را می ­فهمند با زبان استدلال و برهان سخن گفت؛ بلکه بدین معناست که حمله به زیر ساخت عقاید این جریان­ ها و بازداشتن دیگران به روی آوردن به این جریان ­های فکری و به ­خصوص ایجاد اختلال و شک و تردید در حلقه حامیان و هواداران این جریان فکری که ایمان مردم را به بیراهه می ­برند؛ راهکاری است که با بهره گیری از سیره امام صادق علیه السلام می­ تواند در انزوا و بایکوت کردن این جریان­ ها که امروزه در قالب داعش و دیگر جریان­ های تکفیری مناطق مهمی از جهان اسلام را به آشوب کشانده موثر باشد. استدلال و عقلانیت، استناد به آیات و روایات، بهره گیری عالمانه از تشبیه و تمثیل در عین رعایت اخلاق و تحمل و صبر و شکیبایی می­ تواند در بنیان افکنی عقاید این گروه ­های ضداسلام که در تخریب چهره اسلام در جهان موثر بودند به کار آید.

پژوهش خبری // گروه سیاسی