نقشه جامع علمی کشور، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و برنامه درسی ملی، مهم ترین اسناد بالادستی در خصوص الزام به تدوین برنامه جامع هدایت تحصیلی دانش آموزان و برقراری توزیع متوازن میان رشته ها هستند.
- هدایت تحصیلی دانش آموزان تأثیرات آموزشی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر دانش آموزان، خانواده ها و کل جامعه دارد.
- نقشه جامع علمی کشور، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و برنامه درسی ملی، مهم ترین اسناد بالادستی در خصوص الزام به تدوین برنامه جامع هدایت تحصیلی دانش آموزان و برقراری توزیع متوازن میان رشتهها هستند.
- آموزش و پرورش در مسیری متفاوت و مخالف جهت هدایت تحصیلی مطلوب قوانین و اسناد بالادستی عمل کرده است.
- با اجرای برنامه هدایت تحصیلی رشته علوم ریاضی از 73 / 24 در سال 94 - 93 به 58 / 17 درصد در سال 96 –95 کاهش یافته است.
- در سال تحصیلی 94 - 93 سهم رشته علوم انسانی از شاخه نظری از 17 / 28 درصد به 75 / 36 درصد افزیش یافته است.
- شکاف میان قانونگذاری و سیاستگذاری و واقعیت های عینی جامعه مانع تحقق اهداف برنامه هدایت تحصیلی بوده است.
- قانونگذاری صرف و بدون استفاده از ابزار نظارتی در برنامه هدایت تحصیلی نمی تواند منتج به نتیجه مطلوب شود.
- قانونگذاری بدون توجه به شرایط بازار کار و انگیزه های تأثیرگذار در انتخاب رشته نمی تواند به توسعه متوازن بی انجامد.
- نبود نگاه جامع نگر در برنامه هدایت تحصیلی جدید موجب مقاومت خانواده ها و دانش آموزان و اجرای ناقص آن شد.
- علاقه وافر خانواده ها به ثبت نام دانش آموزان در رشته علوم تجربی متاثر از شرایط شغلی رشته های علوم پزشکی، میزان دریافتی حقوق و مزایا و نگاه جامعه به پزشکان است.
پژوهش خبری صدا وسیما: هدایت تحصیلی در زندگی افراد به ویژه دانش آموزان برای یافتن مسیر صحیح، کشف و ظهور استعدادها و فعلیت بخشیدن به مهارت‌ها نقش بسیار مهمی دارد. اجرای صحیح هدایت تحصیلی باعث تعالی نظام آموزشی و افزایش بازدهی سازمان‌ها و نهادها در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... خواهد شد. .... اما اجرای نادرست این برنامه باعث می شود دانش آموزان به رشته های نامناسب وارد شوند و این خود در بلندمدت افت تحصیلی، کاهش بازدهی آموزشی، افزایش میزان ترک تحصیل، نارضایتی و ناراحتی‌های روحی و روانی دانش آموزان و خانواده ها را در پی دارد.
هدایت تحصیلی از جنبه های مختلف، در اسناد بالادستی و مصوبه های قانونی متعدد مورد توجه و تاکید قرار گرفته است. و در هر دوره به تناسب تغییراتی که در نظام آموزشی پیش آمده قرایند اجرای برنامه هدایت تحصیلی با تغییراتی همراه بوده است. و آخرین تغییرات نیز سال گذشته اجرا شد. این گزارش بر اساس پژوهش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در خصوص بررسی هدایت تحصیلی، با تاکید بر ارزیابی عملکرد برنامه جدید هدایت تحصیلی در پی پاسخگویی به این پرسش ها است:
1- جایگاه برنامه هدایت تحصیلی در قوانین و اسناد بالادستی چگونه است؟
2- عملکرد وزارت آموزش و پرورش در برنامه هدایت تحصیلی در یک دهه گذشته چگونه بوده است؟
3- عملکرد وزارت آموزش و پرورش در «برنامه جدید هدایت تحصیلی دانش آموزان » چگونه بوده است؟
اجرای صحیح فرآیند هدایت تحصیلی برای آینده کشور یک ضرورت است و باید به دقت مورد مطالعه قرار بگیرد تا از آسیب های احتمالی آن جلوگیری شود.
1- جایگاه برنامه هدایت تحصیلی در قوانین و اسناد بالادستی چگونه است؟
با توجه به اهمیت و جایگاه هدایت تحصیلی به مثابه یکی از سازوکارهای مهم رشد و تعالی کشور به ویژه نظام آموزشی، اسناد و قوانین مرتبط با نظام آموزشی همواره به این مهم واکنش نشان داده و با توجه به وضعیت این برنامه احکامی را تصویب کرده اند. از جمله مهم‌ترین این قوانین می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
2- عملکرد وزارت آموزش و پرورش در برنامه هدایت تحصیلی در یک دهه گذشته چگونه بوده است؟
آیا برنامه هدایت تحصیلی اجرا شده در وزارت آموزش و پرورش در طی این سال‌ها توانسته است مصوبه های قانونی در خصوص توزیع متوازن رشتههای تحصیلی را تحقق بخشد یا بی توجه به تأکیدات قانونگذار مسیر دیگری را طی کرده است؟
جدول 1 ، توزیع دانش آموزان متوسطه دوم (دولتی و غیردولتی)
در کشور در رشتههای مختلف تحصیلی
طی یک دهه را نشان می دهد. بر اساس جدول
ذیل تعداد کل دانش آموزان متوسطه دوم در سال تحصیلی 1383 - 1384 از 2.599.969 نفر به
تعداد 2.224.933 نفر در سال تحصیلی 1393 - 1394 کاهش یافته است و تعداد دانش
آموزان در برخی از رشته ها یه رغم کاهش تعداد کل دانش آموزان، همچنان رو به افزایش
بوده است.
به رغم تأکید قوانین و اسناد بالادستی وزارت آموزش و پرورش بر ضرورت توسعه متوازن، داده های جدول 1 نشان می‌دهد که آنچه درعمل در برنامه هدایت تحصیلی دانش آموزان صورت گرفته است هیچ رنگ و بویی از اصلاح هرم تحصیلی، اصلاح جریان هدایت تحصیلی و برقراری توازن میان رشته ها ندارد، نه تنها دانش آموزان به رشته علوم انسانی و فنی وحرفه ای جذب نشده اند بلکه روند این دو رشته در طی این دهه رو به کاهش بوده است و هدایت تحصیلی درعمل مسیری متفاوت و مخالف جهت هدایت تحصیلی مطلوب قوانین و اسناد بالادستی طی کرده است. این واقعیت، شکاف میان قانونگذاری و سیاست گذاری و واقعیت های عینی جامعه را نشان می دهد. به نظر می رسد که قانونگذاری صرف در برنامه هدایت تحصیلی نمی تواند منتج به نتیجه مطلوب شود، بلکه قانونگذار باید ضمن قانونگذاری از اهرم نظارتی خود بر اجرای قوانین بهره ببرد. برای مثال قانون برنامه پنجم توسعه دولت را موظف به برقراری توسعه متوازن میان رشته های تحصیلی تا پایان این برنامه کرده است درحالی که این مهم تاکنون با وجود اتمام مدت برنامه پنجم محقق نشده است. نکته دیگر اینکه صرف قانونگذاری بدون توجه به شرایط شغلی، بازار کار و دیگر انگیزه های تأثیرگذار در فرآیند انتخاب رشته تحصیلی نمیتواند به برقراری توسعه متوازن بی انجامد، زیرا اگر همه این عوامل به صورت یکجا و جامع دیده نشود برنامه هدایت تحصیلی با مقاومت دانشآموزان و خانواده ها روبه رو خواهد شد. خانواده ها علاقه بسیاری به ثبت نام دانشآموزان در رشته علوم تجربی از خود نشان داده اند، چون شرایط شغلی رشته های علوم پزشکی، میزان دریافتی حقوق و مزایا، نگاه جامعه به پزشکان و تصویر ارائه شده از آنها در اذهان خانواده ها همگی بر انتخاب رشته تحصیلی تأثیرگذار بوده است. این مزایا نه تنها دانش آموزان را به سمت انتخاب رشته تحصیلی علوم تجربی می کشاند که بالاتر از آن دانشجویان و دانش آموختگان سایر رشته های دانشگاهی همچون فنی و مهندسی را به سوی شرکت در کنکور علوم تجربی به سودای قبولی در رشته علوم پزشکی می کشاند. نمونه این مورد رتبه یک کنکور تجربی سال 1395 است که دانشجوی سال سوم رشته مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف بوده است.
آیین نامه جدید هدایت تحصیلی دانش آموزان
وزارت آموزش و پرورش با توجه به واقعیت عینی برنامه هدایت تحصیلی و روند نادرست آن و انجام تکالیف محوله از طرف قوانین و اسناد بالادستی در تاریخ 24 / 12 / 1394 «آیین نامه جدید هدایت تحصیلی دانش آموزان» را به تصویب شورای عالی آموزش و پرورش رساند و از خرداد 1395 آن را در مدارس به اجرا درآورد.
وزارت آموزش وپرورش برای اجرای برنامه هدایت تحصیلی در طول سال تحصیلی اقداماتی انجام داد از جمله:
- برگزاری سه دوره آزمون شامل « آزمون رغبت»، « استعداد و توانایی دانش آموزان»، « ارزش‌ها» و « شخصیت»
- اجرای 36 ساعت دوره آموزش ضمن خدمت برای 21 هزار مشاور مدارس و واحد مشاوره ادارات
- اجرای20 ساعت آموزش برای مدیران مدارس متوسطه اول
این فرآیند هزینه های زیادی برای وزارت آموزش و پرورش در پی داشت. اما به رغم همه اینها، اجرای برنامه هدایت تحصیلی و اعلام نتایج آن، با اعتراض گسترده دانش آموزان و اولیای آنان مواجه شد و نمایندگان مجلس شورای اسلامی و سازمان بازرسی کل کشور و حتی رئیس جمهور نیز نسبت به شیوه اجرای برنامه هدایت تحصیلی واکنش نشان دادند. با این همه، مسئولان وزارت آموزش و پرورش بر کارآمدی برنامه هدایت تحصیلی و کیفیت اجرا اصرار می ورزیدند.
3- اجرای برنامه هدایت تحصیلی با همه موانع، چالش ها و انتقاداتی که بر آن وارد شده چه نتایجی را دربر داشته است؟ و آیا توانسته است به اهداف مطلوب خود دست یابد؟
اطلاعات
به دست آمده درباره درصد دانش آموزان
در رشته ها و شاخه های
مختلف در سال تحصیلی 1395 - 1396 از مرکز
برنامه ریزی، منابع انسانی و
فناوری اطلاعات وزارت آموزش و
پرورشدر
جداول 2 و 3
جدول 2- درصد دانش آموزان در رشته های تحصیلی شاخه نظری را نشان می هد. سهم رشته علوم تجربی از 08/ 47 درصد از شاخه نظری در سال تحصیلی 94 - 1393 ، به 65/ 45 درصد در سال تحصیلی 96-1395 کاهش یافته است. با اجرای برنامه هدایت تحصیلی. رشته علوم ریاضی نیز از 73/ 24 درصد در سال تحصیلی 94 - 1393 به 58/ 17 درصد در سال تحصیلی 96 – 1395 کاهش یافته است. در سال تحصیلی 1394 - 1393 سهم رشته علوم انسانی از شاخه نظری از 17/ 28 درصد به 75/ 36 درصد افزیش یافته است.
از میان شاخه نظری، رشته علوم تجربی به روال یک دهه قبل همچنان
بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است و بعد از آن رشته علوم انسانی در رتبه بعد قرار
میگیرد. اما رشته علوم ریاضی کمترین استقبال را به خود دیده است.
شاخه نظری همچنان سهم بیشتری از دانش آموزان را نسبت به شاخه فنی وحرفه ای و کاردانش به خود اختصاص داده است. رشته علوم تجربی همچون سالهای گذشته حتی بعد از اجرای برنامه هدایت تحصیلی نیز بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. هرچند سهم این رشته از 32.14 درصد در سال تحصیلی 1393 - 94 با تفاوت اندکی به 30.56 درصد در سال تحصیلی 1395 - 96 کاهش یافته است.
اطلاعات جداول 2 و 3 حاکی از آن است که اجرای برنامه هدایت تحصیلی در سال تحصیلی 95 - 1396 با همه تبلیغات، هزینه ها و پیامدهایش نتوانست به اهداف مطلوب خود (برقراری توزیع متوازن میان رشته های تحصیلی)دست یابد. در سال تحصیلی 96 - 1395 همچنان بیشترین سهم مربوط به رشته علوم تجربی است و دانش آموزان و خانواده ها بیشترین تقاضا را به سمت این رشته داشته اند. رشته علوم ریاضی به یکباره کاهشی چشمگیر و در مقابل آن رشته علوم انسانی چنین افزایش داشته است. مجموع سهم شاخه فنی وحرفه ای و کارودانش نیز در سال تحصیلی 96 - 1395 و بعد از اجرای برنامه هدایت تحصیلی به 76 / 32 رسیده است در حالی که بنابه اظهارنظرهای متعدد مسئولان وزارت آموزش و پرورش 1 قبل از اتمام برنامه هدایت تحصیلی جدید، باید سهم شاخه فنی و حرفه ای و کاردانش در توزیع متوازن رشته ها براساس برنامه پنجم (و ششم) و هدف گذاری شورای عالی اشتغال، 46 تا 48 درصد باشد. با توجه به افزایش سهم دانش آموزان رشته علوم تجربی در یک دهه اخیر، نیاز اشتغال کشور به نیروهای ماهر و نیمه ماهر، تأکید قوانین و اسناد بر برقراری توزیع متوازن میان رشته های تحصیلی، اصلاح هرم تحصیلی، پایین بودن سهم شاخه فنی وحرفه ای و کارو دانش و دیگر بایسته های هدایت تحصیلی از یک طرف و اطلاعات آماری هدایت تحصیلی در سال1395 - 1396 میتوان نتیجه گرفت که برنامه هدایت تحصیلی نتوانسته به اهداف مطلوب خود دست یابد و با همه اقدامات انجام شده در این زمینه، بحران هدایت تحصیلی همچنان در نظام آموزشی کشور وجود دارد.
برنامه هدایت تحصیلی دانش آموزان دارای تأثیرات آموزشی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر دانش آموزان، خانواده ها و کل جامعه است از همین رو قوانین و اسناد بالادستی وزارت آموزش و پرورش همواره به این برنامه واکنش نشان داده اند و وزارت آموزش و پرورش را موظف به تحقق این اهداف کرده اند.
اما بررسی توزیع دانش آموزان در رشته های تحصیلی طی یک دهه اخیر نشان می دهد که وزارت آموزش و پرورش در تحقق این اهداف نه تنها موفق نبوده، بلکه در عمل مسیر متفاوت و مخالف با قوانین و اسناد طی کرده است. می توان گفت عدم تحقق اهداف نظام در برنامه هدایت تحصیلی از یک سو به خاطر ناکارآمدی شیوه های اجرای برنامه بوده است. از سوی دیگر عدم توازن میان رشته های تحصیلی متأثر از ساختارهای کلان اجتماعی همچون نظام اشتغال، نظام اقتصادی و پاداش دهی و فرهنگ عمومی می باشد که تغییر این ساختارها تنها با تصویب قوانین در حوزه آموزش و پرورش ممکن نیست.
پژوهش خبری // پژوهشگر: هدایتی