چکیده مطلب: بدون شک صنعت نرم افزار که از آن به عنوان "صنعت سبز" یاد می شود؛ یکی از سودآورترین صنایع کنونی جهان است که ‏به دلیل تکیه بر مغزافزار و نیروی فکر و عدم تمرکز بر دارایی ها و منابع فیزیکی می تواند ارزش افزوده بالایی برای ‏تولیدکنندگان و سرمایه گذاران داشته باشد. کشورمان به دلیل پتانسیل های ‏فراوان و مزیت های قابل توجه در ‏این صنعت؛ توانایی تولید و تجارت جهانی و رقابت دارد. اما وجود موانع و مشکلات جدی مانع از تحقق بهره برداری از صنعت نرم افزار در کشور می شود. این نوشتار به دنبال شناسایی چالش های صنعت سبز در کشور است. ‏

پژوهش خبری صدا وسیما: نرم افزار، صنعتی دانش بر و تمیز است که همگام با توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات از اهمیت روز افزونی برخوردار شده است. هم زمان، توسعه فناوری اطلاعات در کلیه امور اجتماعی، حجم تقاضای بسیار زیادی را برای این صنعت ایجاد کرده و تنها کشورهایی که با برنامه­ ریزی درست و هدف­دار به آن بپردازند قادر خواهند بود در اقتصاد امروز جهان جایگاهی داشته و سهمی ببرند.

صنعت نرم افزار به تمام اجزاء و عواملی از کسب و کار و دانش که فرآیند تولید نرم‏ افزارهای رایانه ‏ای و ارائه خدمات نرم‏ افزاری را به صورت اقتصادی ‏‏و مبتنی بر نیاز مشتری و بازار،‌ پشتیبانی و تسهیل می‏ کنند، اطلاق می­شود. این صنعت به عنوان یکی از صنایع دانش بنیان و با فناوری بالا، ارزش ‏‏افزوده بسیاری را می تواند در کشور ایجاد کند و در عین حال زمینه توسعه اشتغال را نیز فراهم آورد.

صنعت نرم افزار در ایران از مزیت های قابل ‏توجهی برخوردار است به طوری که کشورمان در زمینه تولید و تجارت جهانی این صنعت، پتانسیل های ‏فراوانی دارد. به اعتقاد کارشناسان این حوزه، هزینه ایجاد یک فرصت شغلی حداقل 120 میلیون تومان است در حالی که در صنعت نرم افزار حداکثر 8 میلیون تومان مورد نیاز می­ باشد. اما علیرغم وجود پتانسیل های زیاد در کشور در حوزه "آی.تی"، این صنعت به جایگاه شایسته خود در کشور دست نیافته است و دلیل این امر موانع و مشکلات زیادیست که بر سر راه صنعت نرم افزار وجود دارد.

این نوشتار به بهانه برگزاری بیست و دومین نمایشگاه بین المللی الکترونیک، کامپیوتر و تجارت الکترونیک (الکامپ) تهیه شده است تا زوایای اقتصادی صنعت نرم افزار در ایران بویژه "ایجاد اشتغال با حداقل هزینه" و "افزایش صادرات"، مورد بررسی قرار گرفته و موانع این صنعت سبز آسیب شناسی شود.

صنعت نرم افزار در جهان

در اوایل دهه 1950 نرم افزار توسط شرکت‌های بزرگ سازنده کامپیوتر و تجهیزات انفورماتیکی زمینه‌های حضور این صنعت در فضای اقتصادی جهان را فراهم شد. با ظهور اینترنت و حضور مستقیم آن در کسب و کار، جهان تکنولوژی جای پای خود را آرام آرام در اقتصاد جهانی محکم کرد به نحوی که طی دو دهه گذشته صنعت تکنولوژی با نفوذ به صنایع مختلف رشد چشمگیری را شاهد بود و با بلوغ شرکت های بزرگ تکنولوژی در عرصه نرم‌افزار و سخت‌افزار عملا چارچوب‌های جدید صنعتی در اقتصاد جهانی شکل گرفته است. این صنعت یکی از سود آورترین صنایع کنونی جهان است که به دلیل تکیه بر مغزافزار و نیروی فکر و عدم تمرکز بر دارایی ها و منابع فیزیکی، ارزش افزوده بالایی برای تولیدکننده و سرمایه گذار آن به ارمغان می آورد.

آمارها و شاخص‌ها به وضوح نشان دهنده جایگاه صنعت تکنولوژی در اقتصاد جهانی است و مرور مسیر طی شده بزرگان این صنعت بهترین الگو (Best Practice) برای اقتصادهای نوپاست. در سال 2008 میلادی اندازه بازار صنعت نرم افزار در گستره جهانی بیش از 303 میلیارد دلار بود که این رقم نسبت به سال 2007 رشد بالای 6 درصدی را نشان می دهد. (1)در بین شرکت های غول حوزه "آی.تی" در جهان می توان به شرکت اپل اشاره کرد. این شرکت که امروزه در صدر برترین شرکت‌های جهان از نظر ارزش بازار (Market Capital) ایستاده و سال گذشته توانسته غول نفتی Exxon Mobil را پشت سر بگذارد. این شرکت با ارزش حدود 700 میلیارد دلار فاصله خود را با بزرگترین شرکت تولیدکننده نفت و گاز جهان به دو برابر رسانده است.[2] در حوزه نرم افزار نیز در آمد شرکت آمریکایی مایکروسافت در سال 2015 بیش از 97 میلیارد دلار بود.[3]

کشورهای در حال توسعه با بهره گیری از تمام پتانسیل­ های موجود کشورشان اعم از نیروی انسانی، ابزارها و تجهیزات، با جدیت تمام در صنعت "آی.تی" بویژه نرم افزار سرمایه گذاری می کنند. به عنوان نمونه کشور هند یکی از کشورهای در حال توسعه است که توانسته درآمدهای بسیاری از صنعت نرم افزار را کسب کند و همواره به عنوان الگویی موفق مورد توجه کشورهای دیگر قرار گرفته است. صنعت نرم افزار هند در بخش صادرات یکی از موفق ترین صنایع فناوری اطلاعات در جهان است که این کشور از سال 1974 وارد این صنعت شد. در سال 2004 بیش از 350 هزار نفر در این صنعت مشغول بکار بودند که درآمد 2 میلیارد دلاری را با بیش از 3 درصد از سهم جهانی این صنعت را به خود اختصاص داده بود. حدود سال های دهه نود میلادی، از زمانی که برنامه نویسی از حالت مبتنی بر رایانه های بزرگ و سیستم عامل و زبانهای برنامه نویسی خاص به سوی حالت مبتنی بر رایانه های شخصی و سیستم عامل ها و زبانهای برنامه نویسی استاندارد تغییر شکل داد، سیاست این کشور از تولید برنامه نویس به سمت تولید برنامه های کاربردی نرم افزاری سوق پیدا کرد. این کشور در سال 2000 اصلاحات در قوانین مالکیت خارجی، حمایت از مالکیت فکری و سیاست ریسک ناشی از سرمایه گذاری و ورود سرمایه گذار خارجی، منجر به این شد که صنعت نرم افزار شاهد رخبری جدید، تولید و توسعه و ارزش افزوده بیشتر شود.[4]

طبق آمار رسمی، هند در سال 2014 بالغ بر 75 میلیارد دلار نرم افزار صادر کرده است. نمودار ذیل صادرات نرم افزار کشور هند بین سال های 1980 تا 2015 را به تصویر کشیده است.[5]

صنعت نرم افزار در ایران

بعد از ورود کامپیوتر به بازار کشور، شرکت هایی نیز به وجود آمدند که در این حوزه کار کرده و تولید کننده نرم افزار بودند و تا حدی نیاز کشور را رفع می کردند؛ البته این خدمات، گسترده نبود و در بخش هایی از قبیل خدمات تبدیل سیستم های انگلیسی به فارسی انجام می شد؛ اما با ایجاد شبکه جهانی اینترنت و ورود آن به کشور، نیازها نیز به سمت و سوی وب و اینترنت تغییر جهت دادند و در نتیجه شرکت های جدیدی برای رفع این نیازها ایجاد شد. از نظر نهادهای موثر بر این صنعت نیز می توان به انجمن شرکت های انفورماتیک از سوی جمعی از شرکت های بخش خصوصی و سازمان های دولتی، از جمله شورای عالی انفورماتیک و وزارت صنایع (سازمان صنایع نوین) اشاره کرد. اتحادیه صادرکنندگان نرم افزار در سال 1381 تاسیس و با سازمان توسعه تجارت شروع به فعالیت کرد.

در حوزه صنعت نرم افزار ایران حدود 26 تشکل و نظام صنفی وجود دارد و سه شورای عالی و حدود 8 الی 9 سازمان و وزارتخانه با آن در ارتباط هستند. بیش از 40 هزار شرکت، رتبه شورای عالی انفورماتیک را دریافت کرده اند و 16 هزار شرکت نیز به عضویت نظام صنفی درآمده اند؛ اما در حوزه تولید نرم افزار حدود 600 شرکت در کشور فعال اند و بالغ بر نه هزار عنوان محصول نرم افزاری در وزارت ارشاد به ثبت رسیده است.[6]

صنعت نرم افزار ایران چه در حوزه تولید و استفاده داخلی و چه در بخش صادرات با اهداف مدنظر در اسناد بالادستی نظام فاصله بسیاری دارد و طبق ‏برآوردهای به عمل آمده که از سوی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات اعلام شده توانسته تنها ۷ دهم تولید ناخالص داخلی را از آن خود کند. این ‏درحالی است که براساس هدفگذاری بخش دوم بند الف ماده ۴۶ برنامه پنجم توسعه، رسیدن به حداقل ۲ درصد سهم تولید ناخالص داخلی برعهده ‏متولی بخش نرم افزار و امنیت فناوری اطلاعات کشور قرار داده شده است.[7] ‏

به دلیل نبود متولی مشخص در حوزه نرم افزار، آمارهای متفاوتی همه ساله از سوی نهادهای مختلف در زمینه تولید و صادرات نرم افزار اعلام می شود. در آخرین آماری که از سوی اتحادیه صادرکنندگان نرم افزار اعلام شده است میزان صادرات رسمی این صنعت حدود ۴۰۰ میلیون دلار در سال ۹۲ بوده ‏است. در همین حال مرکز پژوهشهای مجلس در آخرین بررسی های خود، آمار صادرات نرم افزار را برای سال ۸۹ طبق برآوردهای مرکز توسعه تجارت ‏وزارت صنعت، چیزی در حدود ۱۲۴ میلیون دلار اعلام کرده[8] که این رقم برای سال ۸۹ از سوی اتحادیه صادرکنندگان نرم افزار ۶۴ میلیون دلار اعلام شده ‏است که بیشترین صادرات به امارات و کمترین آن نیز به کشور عربستان بوده است. در حالی که گزارش مبسوط و آمار مشخصی از تولید و صادرات نرم ‏افزار در کشور وجود ندارد، براساس ارزیابی صورت گرفته از روند فعالیت نرم افزار از ۶ سال پیش تاکنون که توسط مراجع رسمی اعلام شده، حجم بازار ‏نرم افزار ایران در سال ۲۰۰۸ حدود ۶۰۰ میلیون دلار بوده و سهم این صنعت از کل بازار ‏ICT‏ ایران نیز حدود ۱۰ درصد و سهم آن از کل ‏GDP‏ ایران ‏حدود ۲۲ صدم درصد برآورد شده است. درهمین حال درصد اشتغال صنعت نرم افزار نیز از کل اشتغال کشور در ۶ سال پیش معادل 05/0 درصد و میزان ‏صادرات نرم افزار حدود ۳۰ تا ۴۰ میلیون دلار اعلام شده که سهم صادرات نرم افزار از کل صادرات کشور معادل 06/0 درصد گزارش شده است. این ‏درحالی است که اتحادیه صادرکنندگان نرم افزار، میزان صادرات و تولیدات نرم‌افزاری ایران در سال ۹۰ را ۱۰۰ میلیون دلار و در سال ۹۱ را‌ ۹۰ میلیون ‏دلار اعلام کرده که براساس آمار رسمی گمرک کشور ارائه شده است.‏[9]

چالش های پیش رو صنعت نرم افزار

امکان نسبی دسترسی به ابزارها و تجهیزات جدید و پیشرفته و وجود پتانسیل‎ ‎تخصصی و منابع انسانی مستعد در حوزهIT ‎ به خصوص نرم افزار از ‏جمله نقاط قوت این صنعت در کشور به شمار می رود. علاوه بر این موارد افزایش نسبی نیروی انسانی صنعت نرم ‎افزار طی سال‎های اخیر، تقاضای رو به رشد محصولات و خدمات ‎ ICT، ‌اشتغال زائی مناسب ‏فناوری اطلاعات،‌ قابلیت های صادرات محصولات و خدمات نرم افزاری و... از ویژگیهای مثبت این صنعت در کشورمان است. اما علیرغم این، صنعت نرم افزار در ایران با مشکلات زیرساختی عدیده ای روبروست که مانع پیشرفت سریع این صنعت در کشور می باشد. برخی از موانع صنعت نرم افزار عبارتند از:

نتیجه گیری

صنعت آی.تی به ویژه صنعت نرم افزار درآمدهای کلانی را نصیب ‏کشورهای پیشرو در این صنعت کرده است. بنابر این توجه به این صنایع در کشور ضرورتی ‏انکار ناپذیر است. برای دستیابی به اهداف توسعه ‏ای صنعت نرم افزار، نیاز به حمایت­­های جدی دولت از صنعت آی.تی بویژه تولید نرم افزار می باشد. زیرا به اعتقاد محمدرضا طلایی رئیس اتحادیه صادرکنندگان نرم افزار، این صنعت مانند صنعت سبز است که هیچگونه مواد اولیه ندارد و تنها از خلاقیت ذهنی بهره می برد. براین اساس دارای ارزش افزوده فراوانی است و کشورهای بی شماری که روی این بخش سرمایه گذاری کرده اند روند موفقیت آمیزی را طی کرده اند. طلایی با تاکید براین که تولید و صادرات نرم افزار علاوه بر درآمد، رونق اقتصادی سایر بخش های کشور را نیز شامل می شود به نمونه کشور هند اشاره می کند که طی سالهای اخیر با سرمایه گذاری در این بخش توانسته موفق ظاهر شود. سرمایه‌گذاری برای ایجاد یک فرصت شغلی در حوزه فناوری اطلاعات تنها به ۸ میلیون تومان نیاز دارد و این درحالی است که سایر رشته‌ها برای ایجاد یک فرصت شغلی نیاز به ۱۲۰ میلیون تومان سرمایه‌گذاری دارند، در حالی که با این مبلغ در حوزه فناوری اطلاعات می‌توان ۸ فرصت شغلی ایجاد کرد؛ براین اساس پی بردن به اهمیت توسعه نرم افزار و نقش آن در اقتصاد دانش بنیان در حد کلان می تواند یکی از ابزارهای موثر در جایگزین کردن درامدهای نفتی و تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی شود که البته نیاز به راهکار و برنامه ریزی مدونی دارد.[10]