فراخبر:(به مناسبت فرار رسیدن سالروز شهادت امام جعفر صادق)
سیره علمی امام صادق(ع)،الگویی برای مبارزه بافرقه های مدعی اسلام
فرارسیدن سالروز شهادت امام ششم شیعیان مغز متفکر جهان شیعه، فرصت مناسبی است تا با بازشناسی سیره آن حضرت درس های لازم برای برای خلع سلاح فکری مخالفان اسلام آموخته شود تا ضمن دفاع از مرزهای عقیدتی جریان اصیل اسلامی، با استدلال و جدال احسن مدعیات فکری معاندان و منحرفان از اسلام از اساس متزلزل شود.
پژوهش خبری صدا و سیما: فرارسیدن سالروز شهادت امام ششم
شیعیان مغز متفکر جهان شیعه، فرصت مناسبی است تا با بازشناسی سیره آن حضرت درس های
لازم برای برای خلع سلاح فکری مخالفان اسلام آموخته شود تا ضمن دفاع از مرزهای
عقیدتی جریان اصیل اسلامی، با استدلال و جدال احسن مدعیات فکری معاندان و منحرفان
از اسلام از اساس متزلزل شود.
اگرچه در مبارزه با نمودهای عینی برداشت های افراطی
و تفریطی از اسلام در سالهای اخیر این
مواجهه بیشتر با برخورد با جریان تحجر و سلفی گرایی و جریان سکولار اهمیت یافته
است، اما مواجهه علمی و استدلالی و بنیان فکنیِ مبانی نظری این جریان های فکری
معارض با تفکر ناب اسلامی ضرورتی است که به مورد غفلت قرار گرفته است. اینکه روایت
های مختلف از اسلام در برداشت جریان فکری داعش یا نو اخوانی ها چیست و چرا خود
مدعی حقانیت هستند؟ اینکه تا چه حد تعارض اسلام سیاسی و اجتماعی در ترکیه بنیاد
مبارزات سیاسی و تبلیغاتی را شکل می دهد و اینکه به نوعی مقابله جبهه معاند با
تفکر اسلام سیاسی ایران که در گفتمان امام خمینی (ره) است در اتحاد با صهیونیسم
شکل گرفته است؛ همگی این ضرورت را مطرح می کند که باید در عرصه نظری و فکری این
مجاهدت علمی تکامل یابد.
واقعیت این است که به جای نقد و مبارزه فکری در آوردگاه
های دانش و نظریه، اکنون جهان اسلام صحنه رویارویی و درگیری روایت های مختلف از
اسلام است. اگرچه دفاع از حیثیت اسلام ناب
و مقابله جهادی با جریان های تکفیری یا غرب گرا به نوبه خود ضرورتی اجتناب ناپذیر
است اما شک نیست که در عرصه عمل هم مبارزه گفتمانی و هم جهاد عملی به صورت همزمان
عرصه دفاع کامل از مرزهای عقیدتی به شمار می آید.
در واقع می توان گفت مواجهه امام
حسین علیه السلام در دفاع از اساس دین پیامبر در زمان خودش به همان میزان دارای
ارزش و اعتبار است که مبارزه و مواجهه امام صادق (ع ) در عرصه علمی در هویت بخشیدن
به مبانی اعتقادی شیعه و مبارزه علمی و کلامی با مخالفان اسلام و تشیع. از این جهت
بازخوانی سیره علمی امام صادق (ع) نیاز امروز جهان اسلام است. سیره امام صادق به
ما می آموزد که برای مقابله با برداشت های ناصواب از اسلام، افشای مبانی سست
عقیدتی مخالفان و فروپاشاندن بنیان های نظری آنان و اثبات دروغ بودن ظاهرمقدس و یا عقل گرا و حق به جانب جریان های مخالف
اسلام اصیل؛ چه در قالب جریان های تکفیری یا جریان های سکولار تا چه حد تکمیل
کننده مواجهه در صحنه جهاد و رزم میدانی است. در این نوشتار نگاهی داریم به
سیره علمی امام صادق (ع).
مواجهه
علمی امام صادق (ع) با مخالفان
دوران
حیات امام صادق دوران شکل گیری معرکه آراء و عقاید در گستره وسیع عالم اسلام است
که دامنه آن در شرق و غرب جهان توسعه پیدا کرده بود. " در این دوره مکاتب مختلف فکری ادبی ظهور
کردند. مکتب نحوی بصره و کوفه و بغداد؛ مکاتب کلامی معتزله و اشاعره. ترجمه آثار
یونانی، رومی هندی و ایرانی، مکاتب فقهی حنبلی
شافعی، مالکی و شاخه های مختلف علوم طبیعی و گسترش و شکل گیری فرق گوناگون
در فضای نسبتا باز ایجاد شده رونقی در علوم و فرهنگ اسلامی ایجاد کرد. در عین حال
درگیری ها و منازعات بر سرقدرت در دوره انتقالی حاکمیت از امویان به عباسیان فرصت
مناسبی فراهم آورد تا امام صادق(ع) به تاسیس دانشگاه و مکتبی بزرگ با حضور هزاران
شاگرد برای تبیین اسلام حقیقی همت گمارند.
در این راه به دلیل اهمیت و کارایی شیوه
بحث علمی و مناظره " امام اولا از بحث گفتگو با صاحبان و نمایندگان ادیان و
فرق و نحله های مختلف فکری و دینی به خصوص در
زمان هایی مانند موسم حج استقبال می کردند. دوم به تدریس مهارت ها و شیوه های مناظره به دانشجویان خاص و
اصحاب نزدیک خود می پرداختند و آنان را برای مناظره و مقابله با علمی جریان های
انحرافی تشویق و تشجیع می کردند. تربیت افرادی مانند هشام که هارون الرشید زبان او
را در نفوس مردم کارگرتر از هزار
شمشیر میدانست یا فردی مانند علی ابن
محمد ابن نعمان بحلی کوفی از دیگر برنامه های امام برای مقابله با افراد و
گفتمان های مقابل و مخالف بود".
در چنین فضایی مرجع مردم در عرصه های علمی و
فکری بودند و چنین جایگاهی فرصتی برای آنان فراهم می کرد. حضرت با شماری از
متکلمان مذاهب و ادیان بحث و مناظره داشته و به اقتضای ماهیت مناظرات کلامی در این
مباحثات رویه ای متکلمانه اتخاذ کرده است. در
بیان شیوه مجادلات و مواجهه فکری امام صادق (ع) می توان گفت در دفاع از اصل توحید
با الهام از قرآن کریم راهبرد اثبات علت از راه معلول و توجه به صنع خداوند را در
پیش می گرفتند و با استدلال عقلی و منطقی و با بهره گیری از واژگان کوتاه و گویا و
مستدل به بیان براهین خود می پرداختند. امام در صورتی که مدعای خصم کلی و دارای صورت ها مختلف بود بعد از استماع
کامل آن و با رعایت ادب و احترام بدون بر آشفتن مدعای خصم را به تقسیمات و ابعاد
مختلف تجزیه می کردند و به ابطال تک تک شقوق می پرداختند.
گاه از کلام خصم بهره
می گرفتند و الزامات و نتایج منطقی آن را
بیان کرده و وی را به نادرستی ادعای خود
وا می داشتند. امام با محسوس نمودن امور معقول و با ذکر مثال ها و تمثیل هایی از
زندگی روزمره مطالب ذهنی و انتزاعی را قابل فهم ساخته و به اثبات دیدگاه خویش می پرداختند. برای آنکه
فرایند گفتگو پویا باشد و از طرف مقابل این گواهی را بگیرند که دقیقا مراد و مقصود
خود را تفهیم کرده از او پرسش هایی را مطرح می کردند و در موقع مناسب در عین رافت
و ادب و احترام با پاسخی کوبنده و محکم
خصم را شکست می دادند. در دوره امام صادق (ع) به دلیل آزادی نسبی
فراهم آمده و گسترش جریان ها و گرایش های گوناگون در زمینه های مختلف اصول و فروع
دین و نیز فلسفه وکلام و حتی مسائل مربوط به زبان و نحو رواج گسترده ای یافت.
مناظره کنندگان بر آن بودند تا عباراتشان از حدِاکثر
معنا و تعابیر زیبا زیبایی سبک و اختصار برخوردار باشد البته
بعد ادبی و بلاغی در مناظرات امام فرع بر اصل و اساس استدلال و استحکام کلام است.
با این حال توجه به مضمون و محتوا و فصاحت درکلام، امام را از زیبایی در کلام حتی
در مناظرات غافل نمی ساخت؛ کما اینکه درستی معنا و رساندن مقصود نیز تعریف بلاغت
است. لذا اقتصاد در بیان و اعتدال به ایجاز در کلام. بنابراین تصور امام از بلاغت تصوری
متعهدانه است و در درجه اول مضمون را مورد
توجه قرار می دهد.البته
مورخان ادب عربی در دوره عباسی توجه اندکی به مناظره های این دوره متکلمان و فقها
و اصحاب ملل و نحل کرده اند. با وجود آنکه مناظره از مهم ترین فنون نثری بود که
طبقات مختلفی از مردم را به خود جلب می کرد چرا که بیشتر این مناظره ها در مسجد
برگزار می شد. معتزله مهم ترین گروهی بودند که به مناظره روی آوردند.
البته شوقی
ضیف هیچ اشاره ای به مناظرات امام صادق ندارد و مناظرات هشام و مومن نطاق را نیز
با تعبیر مناظرات شیعه غالی یاد می کند.الزام
طرف مناظره با استفاده از دانسته‌های مردم، بهره‌گیری از تمثیل و تشبیه، برانگیختن
نیروی خِرد طرف مناظره، اثبات وجهۀ عقلانی احکام و اهمیت تفکر، اجازۀ پرسش و آزادی
بحث، تأکید بر رعایت انصاف، تکیه بر دلایل متقن به جای استفاده از شیوۀ مغالطه،
احترام و تکریم متقابل، بیان اصول و معیاری کلی و عقلانی، استفاده از شیوۀ جدل
برای ارشاد و هدایت نظم منطقی مباحث و سامانۀ علمی، الزام طرف مقابل به پذیرش
اشتباه خود، از دیگر مختصات مناظره‌های امام است.
از طرفی اصول استنتاجی مطرح شده
در مناظره‌های حضرت مؤید این امر است که مناظره و روند به کارگیری آن برای ایجاد
فهم مشترک از مسائل، آگاهی‌بخشی و ایجاد نگرش توأم با عقلانیت است و از طرف دیگر،
«روش مناظره های ائمه اساساً از نظر علمی
و روایی، بیشترین تأثیرات آموزشی را بر طرف مناظرۀ خود می‌گذاشت.
این روش بر سه
پایه استوار بود: دعوت به پرسش، همگام شدن با مخاطب، هدایت مخاطب در مواقعی که با
بن‌بست فکری مواجه می‌شود». از
دیگر ثمرات این مناظره‌ها «آشکار شدن علم لدنی امام، آگاهی و احاطۀ امام بر متون
اصیل و تحریف نشدۀ کتب آسمانی ادیان ابراهیمی، تسلط و آگاهی امام بر زبان‌های
اقوام دیگر، آگاهی امام از همۀ ادیان و مکاتب است».
به نظر می‌رسد بازشناسی شیوه های مواجهه فکری ائمه با
مخالفان، گذشته از اینکه الگویی روشن از رویارویی با افکار مختلف را فراروی
رهجویان قرار می‌دهد، عرصۀ مناسبی برای شناخت ابعاد وجودی امام معصوم و نیز تأکید
دوباره بر حقانیت اسلام و تشیع در عصر حاضر است و می‌تواند در گفتگوهای انتقادی و
مناظره‌های شیعیان با نمایندگان ادیان و فرقه‌های مدعی اسلام به کار رود.
پژوهش خبری صدا و سیما//پژوهشگر: حسن مجیدی
* منابع در آرشیو موجود است.