اثرگذاری پوشش خبری حوادث بر مخاطبان

پژوهش خبری صدا و سیما: اخبار حوادث با دارا بودن ارزش خبری درگیری یا برخورد، مخاطبان زیادی دارد و به نوعی جذابیت این اخبار باعث جلب توجه مخاطب است. نگاه رسانه محور به این اخبار پیگیری آنها را برای مخاطب مفید نمی داند و نگاه مخاطب محور مفید بودن و مضربودن آنها را به مخاطب واگذار می کند. در این تحقیق سعی کردیم این دو دیدگاه را از نگاه کارشناسان رسانه ­ای و غیر رسانه ­ای از طریق مصاحبه عمیق مورد بررسی قرار دهیم. نتایج این تحقیق نشان می دهد از دیدگاه مخاطب محور کارشناسان اخبار حوادث را در مقولات ذیل از قبیل؛ جلوگیری از ادامه جرم های سریالی، آشنایی جامعه با آسیب های مختلف اجتماعی و عوارض نامطلوب اجتماعی، آگاهی بخشی به مخاطبان، خنثی سازی عملیات روانی تیم بزهکاری و عامل پیشگیری از جرم و بازدارندگی قرار می دهند. از طرف دیگر کارشناسان، از جنبه رسانه محوری اخبار حوادث بر عادی سازی پدیده جرم، هنجارشکنی، فرار متهمان، احساس ناامنی، بد آموزی، برگ برنده پلیس و دستگاه قضایی در انعکاس حوادث، لازم بودن مقدار ترس و اضطراب ناشی از اخبار حوادث نظر داشتند. هر چند تاکید بیشتر کارشناسان بر جنبه مخاطب محوری و فعال بودن مخاطب در مواجه با این اخبار بود.

 مقدمه

اخبار حوادث به خاطر دارا بودن ارزش خبری برخورد همیشه مورد توجه بوده­اند، جذابیت این اخبار برای مخاطبان باعث می­ شود تا کششی برای خواندن این گونه اخبار و رویدادها وجود داشته باشد و با توجه به داستانی و دراماتیک آن مخاطبان علاقه مند به خواندن این گونه اخبار هستند، وی‍‍‍‍زگی تضاد و منحصر به این حوادث باعث می شود که توجه همیشگی را با خود داشته باشد. مصداق آن تعداد مخاطب بالای هفته نامه حوادث در سال های 73 -1372 بود که در حدود 300 هزار تیراز نسخه داشت که فضای اجتماعی ایران را به شدت تحت تاثیر قرار داده بود.

واژه حوادث بار معنایی ویژه ای دارد، این واژه تداعی کننده قتل، سرقت، دزدی، خودکشی، تجاوز و کلاهبرداری و... است. رویدادهایی که فی نفسه تلخ منفی ضد ارزش و نامتعارف است، بنابراین علل پیگیری اخبار حوادث به خاطر حساسیت بالا نسبت به این موضوعات از اهمیت زیادی برخوردار می­باشد. در خصوص اخبار حوادث، به خاطر شیوه داستانی و دراماتیک آن مخاطب آن به جزییات خبر می اندیشد. (جوانمردی، 1383، 70).

در این خصوص بدیعی و قندی(1387) معتقدند که « خبر حوادث به خاطر وجود رگه های قهری انسان، هر گروه و اجتماعی را در بر می­گیرد. ماجرای قتل یک آدم، آدم ربایی، سرقت بانک، سقوط از ارتفاع، انفجار و آتش سوزی و هر حادثه ای که به نوعی با انسان سرو کار دارد و مخاطبان با شنیدن و خواندن خبر به نحوی خود را مرتبط با آنان می یابند، مقایسه می کنند، آموزش می بینند و اخطار و هشیار دریافت می دارند» (225-226) . بنابراین بار اطلاع رسانی و داستانی اخبار حوادث به تحلیل و تفسیر و حتی بعد آموزش توجه دارد.

اما مسئله این است که آیا جنبه بدآموزی این اخبار غالب است یا این اخبار باعث هوشیاری می شود؟ نظریه های اولیه ارتباطات از قبیل نظریه کاشت از گربنر به عنوان نظریه­ های تاثیر قدرتمند رسانه معروف شده­ اند که بر این اعتقاد هستند که محتوای خشونت آمیز رسانه­ ها بر روی مخاطب تاثیر می گذارد و ممکن است بر روحیه او اثر بگذارد و باعث ترویج خشونت و القای ناامنی از طریق رسانه­ ها شود. اما نظریه دریافت از استوارات هال که نظریه ­ای مخاطب محور است ضمن فعال دانستن مخاطب بر این معتقد است که محتوایی که توسط رسانه رمزگذاری می شود، ممکن است در زمان رمزگشایی به دلخواه مخاطب رمزگشایی شود. به همین دلیل درج خبر حوادث در رسانه ها دیدگاه های متفاوت و متضادی را به همراه است.

در پژوهشی که حسین جوانمردی در سال 1383 با عنوان ارزیابی خوانندگان مطبوعات از انتشار اخبار حوادث انجام داد به این نتیجه رسید که بین میزان مطالعه اخبار حوادث با نگرش افراد به انتشار این نوع مطالب در رسانه ها، رابطه معناداری وجود دارد، به عبارت دیگر کسانی که بیشتر اخبار حوادث را مطالعه می­کنند، نگرش مثبت تری هم نسبت به انعکاس اخبار آنها دارند. یافته های این تحقیق به نوعی موید نظریه کاشت گربنر بود و نشان می داد که تماشاگران پرمصرف تلویزیون اغلب پاسخ هایی می دهند که به نحوه تصویر دنیا در تلویزیون نزدیک تر است. همچنین نتیجه دیگر این تحقیق بود که پس از خواندن اخبار حوادث احساس نا امنی، غمگینی، افسردگی و اضطرابشان افزایش می یابد، ضمن انکه هوشیاریشان نیز بیشتری می شود. اما گروه های دیگری گفته اند که چنین احساساتی در آنها پدید نمی آید. هر چند در این تحقیق به جنبه بدآموزی و هوشیارسازی اخبار حوادث به یک میزان پرداخته شده بود اما نگاه به نظریه دریافت و رسانه های مخاطب محور کمتر در این تحقق مورد توجه شده باشد. در تحقیق دیگری که توسط سید مجتبی رضوی و طوسی و محمدحسین ساعی در سال 1389 با عنوان احساس نا امنی اجتماعی شهروندان تهرانی با تمرکز بر انتشار اخبار حوادث خشونت بار یک سال اخیر انجام شد، از جمله نتایج این تحقیق این بود که در مجموع هر چه افراد بیشتر پیگیر اخبار حوادث از رسانه ها باشند بیشتر احساس نا امنی می کنند اما بین میزان پیگییری جریان حوادث و رویدادهای ناگوار جامعه و عادی شدن همه جرائم و خشونت ها رابطه معنی داری وجود ندارد. در این تحقیق نیز باز از جنبه رسانه محور بودن به تحقیق نگریسته شده بود.

اما سوال اصلی تحقیق حاضر این موضوع است که آیا اخبار حوادث باعث بدآموزی مخاطب می شود یا اینکه بستگی به مخاطب دارد و اوست که تعیین می کند که چگونه از این اخبار استفاده کند و آن را رمز گشایی کند؟ یا به عبارت دیگر آیا مخاطبان اخبار حوادث از قدرت گزینش، قرائت و معناسازی متن برخوردار است و یا این رسانه ها هستند که ضمن شکل دادن به باورها و نگرش های او، مفهوم سازی اش را از واقعیت تعیین می کنند؟ بنابراین محقق در این پژوهش به دنبال آن است تا با بهره گیری از دیدگاه کارشناسان به این موضوع بپردازد که اخبار حوادث چه اثری بر روی مخاطب دارد؟

روش تحقیق

روش تحقیق در این مقاله بر مصاحبه عمیق استوار است. این تحقیق با انجام مصاحبه عمقی با دو نفر روزنامه نگار، یک نفر جرم شناس، یک حقوق دان، یک پلیس خبره در زمینه حوادث و یک جامعه شناس انجام شد که این افراد به صورت نمونه گیری هدفمند انتخاب شده بودند. در این تحقیق محقق به دنبال آن بود تا با سوالاتی از موضوعات محدود و معین کوشش کند دلیلی را که شخص طرف مصاحبه برای توجیه نظر و عقیده خود دارد کشف و استنباط کند. بنابراین پس از انجام مصاحبه با کارشناسان به مقوله بندی صحبت های آنها پرداخت و پس از آن برای تحلیل با استفاده از نظریات کاشت و دریافت به تحلیل آنها پرداخت.

مبانی نظری تحقیق

در ابتدا قدرت رسانه ها را قدرت مطلق می پنداشتند، مرحله دوم، رسانه ها را فاقد قدرت تلقی می کردند و مرحله سوم رسانه ها را قدرتمند می دانست( وینداهال، سیگنایزر و اولسونژ، 1376)بنابراین در نظریه های اولیه ارتباطات مخاطبان را منفعل و توان تاثیرگذاری رسانه بر آنان را قدرتمند و گسترده به تصویر می کشند. طبق آن نظریات مخاطبان به آسانی و به طور مستقیم در معرض رسانه قرار می گیرند و رابطه مستقیمی بین آنچه می شنوند و تماشا می کنند و طرز تفکر و رفتار آنها وجود دارد. این نظریه ها که به نظریه های رسانه محور معروف هستند و به قدرت رسانه ها در تاثیر گذاری بر نگرش ها و رفتار مخاطب و مفهوم سازی او از واقعیت تاکید می کنند و برای مفاهیمی چون فرستنده، پیام، گیرنده، معنا و... برداشتی خاص قائل هستند. این گونه نظریه ها ضمن تاکید بر اهمیت و نقش رسانه ها و پیام، مخاطب را عنصری منفعل و پذیرنده در فرایند ارتباط تلقی می کنند. (مهدی زاده،1384، ص 9)

اما در مقابل نظریه های رسانه محور نظریه های مخاطب محور هستند که با تاکید بر اهمیت و قدرت مخاطب در فرایند ارتباط و نقش فعال او در معناسازی، تعبیر و تفسیر پیام، قدرت و اهمیت رسانه ها و پیام را به حداقل می رسانند. در چنین رویکردی قدرت رسانه ها در خلق پیام­ هایی که همگان مفهوم واحدی از آنها در می­یابند، دست کم گرفته می شود. (مهدی زاده، 1384، ص 10) براساس این رویکرد پیام های رسانه ای گشوده و چند معنایی است و مطابق بافت و فرهنگ دریافت کنندگان تفسیر می شود. به عبارتی مخاطب سازنده معناست. استوارت هال که بسیاری او را واضع نظریه دریافت می دانند: ارتباط گران پیام را براساس اهداف سازمانی و ایدئولوژیکی رمزگذاری می کنند( رمز مرجح)، اما دریافت کنندگان یا رمز گشایان، ملزم به پذیرش پیام آن گونه که فرستاده شده است، نیستند بلکه می توانند منطبق با دیدگاه ها و تجربیات خود با قرائت متفاوت یا مقاومت آمیز دست به مقاومت ایدئولوژیک بزنند و رمز پیام را به طور متضاد بگشایند. (مهدی زاده،1384، ص 15)

نظریه کاشت

جورج گربنر(1970) و همکارانش دریافتند که کسانی که خیلی زیاد از تلویزیون استفاده می کنند(بینندگان پرمصرف) در مقایسه با کسانی که کمتر تلویزیون تماشا می کنند( بینندگان کم مصرف)، دنیا را بیشتر نا امن می بینند. (مهدی زاده،1384، ص 26) گربنر استدلال می کند، اهمیت رسانه ها نه در تشکیل توده بلکه در خلق راه­ های مشترک انتخاب و نگریستن به رویدادهاست که با استفاده از نظام های پیام مبنی بر فناوری عمل می شود و به راه های مشترک نگریستن و فهم جهان می انجامد. قرار گرفتن در معرض نمونه های خشونت در رسانه ها، ظاهرا نوع متفاوتی از حس آسیب پذیری را در افراد پدید می اورد و موجب نداشتن اعتماد به نفس در زنان و گروه های اقلیت می شود. گربنر نظریه کاشت را مورد تجدید نظر قرار داد و دو مفهوم جریان اصلی (mainstream) و تشدید(resonance) را اضافه کرد. (مهدی زاده،1384، ص 26)

نظریه دریافت

مخاطبان متون رسانه ای را قرائت و رمز گشایی می کنند و این قرائت و رمز گشایی است که معانی و لذات ناشی از متون رسانه ای را می سازد؛ زیرا متون رسانه ای معنایی ثابت یا ذاتی ندارند. بلکه در لحظه دریافت متون از سوی مخاطب است که این متون معنا می یابد. پس مخاطب مولد معناست. پیام های رسانه ­ای همیشه باز و گشوده است. بدین معنی که می توان معانی مختلفی داشته باشند. در مطالعات فرهنگی بیشتر به این مسئله توجه می شود که چگونه گروه هایی با داشتن حداقل قدرت عملا محصولات فرهنگی و رسانه ای رابه شیوه خاص خود قرائت می کنند و آنها را به شکل خاصی به کار می گیرند. (مهدی زاده، 1384، ص78) بنابراین مخاطبان متون رسانه ای را به شیوه ای که با شرایط اجتماعی و فرهنگی و چند و چون تجربه ذهنی او از آن شرایط مربوط است، رمز گشایی یا تفسیر می کنند.

تعریف خبر

خبر ثقل جریان وقایع، اقدامات و عقاید در زمینه های سیاسی ، اقتصادی ، اجتماعی، هنری ،علمی ، فنی و وضع زندگی دسته جمعی است. (معتمد نژاد،، 1371،15)

یافته ها

براساس مصاحبه انجام شده با کارشناسان می ­توان یافته های تحقیق را بر اساس مقولات زیر دسته بندی کرد.

بحث و نتیجه گیری

مطالعه و پیگیری اخبار حوادث در بین مخاطبان جاذبه زیادی دارد. ویژگی برخورد به خاطر منحصر به فرد بودنش توجه همیشگی را با خود دارد و باعث جلب توجه مخاطب است. نکته این است که حوادث خوانی جالب است زیرا ذات و گوهر دراماتیک دارد. اتفاق حوادثی جذاب است آیا مقصر رسانه که حادثه کاراکتر دراماتیک دارد و مخاطبش زیاد است. یا مخاطب مقصر است. نگاه رسانه محور به این اخبار پیگیری آنها را برای مخاطب مفید نمی داند و نگاه مخاطب محور مفید بودن و مضربودن آنها را به مخاطب واگذار می کند.

در این تحقیق با بررسی این دو دیدگاه از نگاه کارشناسان رسانه ­ای اخبار حوادث به این نتیجه رسیدیم که از نگاه دیدگاه مخاطب محور کارشناسان اخبار حوادث را در مقولات ذیل از قبیل جلوگیری از ادامه جرم های سریالی، آشنایی جامعه با آسیب های مختلف اجتماعی و عوارض نامطلوب اجتماعی، آگاهی بخشی به مخاطبان، خنثی سازی عملیات روانی تیم بزهکاری و عامل پیشگیری از جرم و بازدارندگی مقوله بندی کردند یعنی از جنبه رویکرد دریافت بر نقش تعیین کننده «خواننده» در فرایند «رمزگشایی» متون رسانه ای تاکید کردند. بر این اساس اخبار حوادث برای مخاطبان با توجه به رمزگشایی آنها قابل تفسیر است. ممکن است مخاطبی با توجه به آنها استفاده متفاوتی از آنها بکند. اخبار حوادث برای او عاملی برای پیشگیری، بد آموزی و یا خنثی باشد. که اکثر مقولات به دست آمده در تحقیق در این حوزه قرار داشت. اما مقولات کمتری در حوزه نظریه کاشت بود که بر رسانه محوری تاکید داشت و مقولات زیر از آن بیرون می آمد عادی سازی پدیده جرم، هنجارشکنی، فرار متهمان، احساس ناامنی، بد آموزی، برجسته سازی نقش پلیس و دستگاه قضایی در انعکاس حوادث، لازم بودن مقدار ترس و اضطراب ناشی از اخبار حوادث نظر داشتند. هر چند تاکید بیشتر کارشناسان بر جنبه مخاطب محوری و فعال بودن مخاطب در مواجه با این اخبار بود.

پیشنهادات

1- در پوشش اخبار حوادث رسانه ها بیشتر بر جنبه آگاهی بخشی تاکید شود و از انعکاس زیاد اخبار حوادث برای فروش و جذب مخاطب بیشتر باید جلوگیری شود.

2- احساس ناامنی در جامعه در بعضی از اوقات ممکن است در اثر افزایش انتشار اخبار حوادث باشد که به نظر می­رسد که رسانه ها باید در هنگام افزایش احساس ناامنی در جامعه در موراد خاص از دامن زدن به افزایش آن در جامعه جلوگیری کنند.

3- تهیه اخبار حوادث با نگاه بازدارندگی در ارتکاب مجدد جرم از نکاتی است که باید در تهیه اخبار حوادث مدنظر خبرنگاران حادثه نویس باشد و به نوعی با توجه بیشتر به ارشاد و انظار مانع از ارتکاب دوباره جرم باشند.

4- اخبار حوادث نباید به عاملی برای آموزش تکنیک های جدید ارتکاب جرم باشد، هرچند کارشناسان بر این نکته تاکید دارند که آموزش ارتکاب جرم از طریق چهره به چهره مجرمین صورت می گیرد اما این نکته را هم نباید از نظر دور داشت که آگاهی بخثی با احتیاط برای جامعه در این زمینه در بیشتر اوقات مانع از ارتکاب جرم است.

5- جذابیت اخبار حوادث عاملی برای پیگیری اخبار حوادث از سوی مخاطب است، بنابراین رسانه ها باید با استفاده از این ویژگی باید نکات مثبت این اخبار و تاکید بر آنها از قبیل برجسته سازی نقش پلیس و دستگاه قضایی در کشف جرم، جلوگیری از ادامه یافتن جرم های سریالی، خنثی سازی عملیات روانی تیم بزهکاری و ... را مدنظر داشته باشند.

منابع

رضوی طوسی، سید مجتبی، ساعی، محمد حسین(1389)، احساس نا امنی اجتماعی شهروندان تهرانی با تمرکز بر انتشار اخبار حوادث خشونت بار یک سال اخیر، تهران، مطالعات فرهنگ و ارتباطات، سال دوازدهم، شماره 16

جوانمردی ، حسین(1383)، ارزیابی خوانندگان مطبوعات از انتشار اخبار حوادث، تهران، رسانه

معتمدنژاد کاظم(1371). وسایل ارتباط جمعی، جلدیکم، چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی

مهدی زاده، سید محمد(1384)، مطالعه تطبیقی نظریه کاشت و دریافت در ارتباطات، تهران، مرکز تحقیقات صداوسیما

بدیعی و قندی(1387) ، روزنامه نگاری نوین، تهران، نشر دانشگاه علامه طباطبائی .